جاذبه های یک فیلسوف رئالیست

فرزانه بزرگ و فیلسوف ژرف اندیش معاصر مرحوم علا مه طباطبایی در سال های بعد از شهریور ۱۳۲۰ که مقیم شهر قم گردیده بود, از رواج گسترده مشرب ها و اندیشه های انحرافی, به ویژه ماتریالیسم که توسط عناصر حزب توده و عوامل شوروی در ایران پشتیبانی می گردید, بر نسل جوان احساس خطر و ترس نمود که مبادا بر اثر سموم این قبیل اندیشه ها ایمان خود را از دست داده و دچار گمراهی شوند

فرزانه بزرگ و فیلسوف ژرف‌اندیش معاصر مرحوم علا‌مه طباطبایی در سال‌های بعد از شهریور ۱۳۲۰ که مقیم شهر قم گردیده بود، از رواج گسترده مشرب‌ها و اندیشه‌های انحرافی، به‌ویژه ماتریالیسم که توسط عناصر حزب توده و عوامل شوروی در ایران پشتیبانی می‌گردید، بر نسل جوان احساس خطر و ترس نمود که مبادا بر اثر سموم این قبیل اندیشه‌ها ایمان خود را از دست داده و دچار گمراهی شوند. روی این اصل سلسله درس‌های فکری و فلسفی جالبی را در حوزه علمیه قم برای جمعی از نخبگان آن حوزه گذاشت و زیر عنوان <اصول فلسفه و روش رئالیسم> آن را ادامه داد.

استاد شهید مرتضی مطهری یکی از حاضران آن درس‌ها بود. استاد مطهری بعدا دستنوشته‌های کوتاه این درسنامه‌ها را که علا‌مه طباطبایی شخصا نوشته بودند، با نظر مساعد علا‌مه طباطبایی و با نظارت ایشان مبنا قرار داده و شرح مفصلی بر آنها نوشت که حاصل آن کتاب پنج جلدی <اصول فلسفه و روش رئالیسم> بود. این کتاب که در مقابل فلسفه‌های ماتریالیسم و ایده‌آلیسم، با تکیه بر روش فلسفه رئالیستی نگارش یافته بر تصحیح اندیشه فلسفی در دوران معاصر ایران تاثیر ژرفی داشته است. با استناد به همین یک کتاب هم که شده می‌توان مرحوم مطهری را به عنوان یک فیلسوف رئالیست نامید که واقعگرایی و واقع‌نگری بر همه حیات فکری، سیاسی و اجتماعی وی غلبه داشته است.

اگر به دنبال کشف رمز موفقیت استاد در عرصه‌های علم و اندیشه و اجتماع باشیم و بخواهیم جاذبه‌های شخصیتی وی را به دست آوریم، در راس همه عوامل موفقیت و جاذبه‌های ایشان می‌توان بر فیلسوف رئالیست بودن ایشان بیش از هر چیز دیگری تاکید نموده و واقع‌نگری‌شان در مسائل اندیشه، دین و جامعه را یکی از عوامل اثرگذار به حساب آورد. ‌

مطهری قطعا یک فیلسوف تمام‌عیار بود و بر غموض و پیچیدگی‌های فلسفه اسلا‌می تسلط کامل داشت و در کلا‌س‌های دروس فلسفه خود در دانشگاه و حوزه بوعلی‌وار این غموض را حلا‌جی و گره‌گشایی می‌کرد. تصحیح و انتشار عالمانه کتاب <التحصیل> بهمنیار در فلسفه اسلا‌می و نگارش کتاب پنج جلدی اصول فلسفه و روش رئالیسم حاکی از تسلط کامل وی بر فلسفه اسلا‌می و فلسفه غرب است. با این همه تحت تاثیر روش رئالیستی که در پیش گرفته بود اندیشه و آثارش معطوف به نیازهای روز جامعه خود بود و او نمی‌خواست در عالم انتزاع سیر کرده و از مسائل، نیازها و مشکلا‌ت روزمره جامعه مسلمان خود غافل بماند. روی همین اصل است که می‌بینیم مطهری نویسنده کتاب‌های اصول فلسفه و روش رئالیسم، عدل الهی و مصصح‌التحصیل خود را تنزیل مرتبه داده و برای رفع نیاز نسل جوان کتاب داستان راستان را می‌نویسد، ولی چون از روی نیازشناسی جامعه این عمل را انجام داده بود این کتاب نه‌تنها در ایران بلکه در سطح جهانی با استقبال روبه‌رو شده و توسط شاخه فرهنگی یونسکو کتاب ممتاز شناخته شده و تشویق می‌شود. استاد مطهری به عنوان یک فقیه و فیلسوف وارد معرکه‌های جدال اندیشه‌ها و مشرب‌ها گردیده و برای دفاع از حقوق و شرف زن مسلمان و تبیین دیدگاه‌های اسلا‌م درباره حقوق زنان حتی به مجله <زن روز> که در آن ایام از شهرت مناسبی برخوردار نبود، مقاله‌می‌دهد و در دانشگاه با مارکسیستها به بحث و گفت‌وگو می‌نشیند و از طریق جدال احسن مبانی فکر اسلا‌می را به آنان معرفی می‌کند. وی بخش قابل توجهی از عمر خود را به مطالعه مشرب‌ها و نظریه‌های مختلف در باب فلسفه تاریخ، به ویژه ماتریالیسم تاریخی اختصاص داده و بعد از ابن خلدون در جهان اسلا‌م برای نخستین بار به ابداع برخی نظریه‌های قابل دفاع در باب فسلفه تاریخ موفق می‌شود. همچنین برای خارج ساختن جامعه خود از وضعیت مبهم و سردرگمی که درباره حقوق و حجاب زنان وجود داشت با شجاعت وارد این میدان شده و نظرات راهگشا و جدیدی در باب حقوق و حجاب زنان ارائه می‌دهد و مانتو، شلوار و روسری راحجاب کامل اسلا‌می اعلا‌م می‌دارد. وی در مقابل شبهه‌افکنی برخی از قلم به دستان ناآگاه راجع به نحوه پذیرش اسلا‌م توسط ایرانیان وارد میدان پژوهش و تحقیق شده و با نگارش کتاب <خدمات متقابل اسلا‌م و ایران> بر شبهه تحمیلی بودن و یا نامفید بودن اسلا‌م برای ایرانیان خط بطلا‌ن کشیده و خدمات شگفت‌انگیز ایرانیان به اسلا‌م و مسلمین جهان را ماهرانه به نمایش می‌گذارد و بر تفکیک‌ناپذیری تاریخی این دو عضو (اسلا‌میت و ایرانیت) تاکید می‌ورزد.

استاد مطهری، از منظر فلسفی و فقهی نیز وارد پژوهش و بحث درباره عناوینی مانند کار، ارزش، کالا‌ و ماشین گشته و نظریه‌های بدیعی در این زمینه‌ها ارائه می‌دهد که می‌توان گفت ژرفای بیشتر و جلوتر از زمان بودن برخی از این نظریه‌ها موجب واکنش متعصبان و متحجران گشته و بایکوت می‌شود.

مطهری فیلسوفی است که با آثار انبوه شفاهی و متعدد مکتوب خود چارچوب فکری نسل انقلا‌ب اسلا‌می را شکل داده و بدان هویت بخشیده است. وی با جاذبه‌های فکری‌ای که داشت در میان اقشار مختلف و اعماق جامعه خود نفوذ کرده بود که همین جاذبه‌ها پیوند وی با نسل‌های بعدی را نیز همچنان مستمر و متداوم نگه خواهد داشت.

ابوالفضل شکوری