تاراج گنجینه های شرق

پس از گشودن جبهه های اندلس و سیسیل و به وقوع پیوستن جنگ های صلیبی, حالت خمودی و بی توجهی به علوم برجهان اسلام سایه افكند در مقابل, غربیان كه سرزمین هایشان بدست مسلمین تسخیر شده بود, دنیای اسلام را باتمدنی شكوفا در پیش روی خود گشوده یافتند و توانستند از امكانات آن, به پیشرفتهای علمی و تكنولوژیكی دست یابند

تاریخ تمدن بشری دارای فراز و نشیبهایی است كه تحلیل آنها می‌تواند چراغ راه آیندگان باشد. تاریخ حیات اسلام دوره‌ای از شكوفایی در ابعاد مختلف علمی و... را بخود دیده‌است. آنگاه كه بشریت در جهل و ظلمت می‌زیست، ندای فراگیری علم و دانش و بهره‌گیری امكانات مادی و معنوی برای ایجاد جامعه‌ای سعادتمند از سوی رهبران و آشنایان به معارف اسلامی، مسلمین را در ابعاد مختلف پیشرفت، پیشتاز جهانیان قرار داد. ولی پس از گشودن جبهه‌های اندلس (اسپانیا) و سیسیل (صقلیه) وبه وقوع پیوستن جنگهای صلیبی، حالت خمودی و بی‌توجهی به علوم برجهان اسلام سایه‌ افكند. در مقابل، غربیان كه سرزمین‌هایشان بدست مسلمین تسخیر شده بود، دنیای اسلام را باتمدنی شكوفا در پیش روی خود گشوده یافتند و توانستند از امكانات آن، به پیشرفتهای علمی و تكنولوژیكی دست یابند. متأسفانه تحلیل گران مسلمان كمتر به تحلیل اینگونه وقایع پرداخته‌اند. مادراین مختصر پس از اشارتی گذرا به زمینه‌های ارتباط بین فرهنگ‌ اسلامی وغربی و علل وقوع جنگهای صلیبی، به ‌تحلیل نتایجی كه این برخوردها در برداشته، خواهیم پرداخت.

● فتح‌اندلس

اندلس در سال (۹۱ه. ق) به پیكر جغرافیایی اسلام پیوست واگر مسلمانان در قرن هشتم میلادی آخرین اثر نفوذ مسیحی را از منطقه كوهستانی شمال برانداخته بودند، تاریخ اسپانیا یكسره دگرگون شده بود. اما پپشوایان مسیحی در اوائل بر اثر اختلافات از كار افتاده بودند؛ اما نهضت استرداد مشوق اتحاد نهایی آنها بود، كه در سال (۶۲۸ه. ق) میان «كاستیل» و «لیون» انجام گرفت و تانیمه قرن سیزدهم میلادی اگر «غرناطه» را نادیده بگیریم، جنبش استرداد به نتیجه كامل رسیده بود. تا بالاخره آخرین متصرفات مسلمین در اسپانیا یعنی غرناطه توسط سپاه كاستیل از دستشان خارج شد و صلیب به جای هلال بر برجهای شهر برافراشته شد. و به دنبال آن مسیحی كردن اسپانیا از اهداف اولیه حاكمان اسپانیا قرار گرفت.

● فتح سیسیل

فتح سیسیل آخرین جنبشی بود كه عربها را به شمال آفریقا و اسپانیا كشانیده بود. فاتحین سیسیل و قسمتی از اروپای مركزی در قرن نهم، اغلبیان قیروان بودند. می‌توان گفت در سال (۳۲ه. ق) كه ناو گروه روم شرقی در اسكندریه درهم شكست و نفوذ دریایی در مدیترانه شرقی بدست عربها افتاد؛ نخستین حمله به سیسیل كه تابع روم شرقی بود، صورت گرفت. دولت نیرومند «اغلبیان» كه در سال اول قرن نهم، در «قیروان» شكل گرفت، درسال (۲۱۲ه. ق) یك شورشی «سیراكوری» بر ضد حاكم رومی از امیراغلبی كمك خواست و فرصت مناسب‌ برای حمله ‌بدست آمد، و در سال (۲۲۹ه. ق) اولین موفقیت در گشودن سیسیل را بدست آورد و به دنبال آن فتح خود را تكمیل كرد و به مدت ۱۸۹سال سیسیل در اختیار مسلمین قرار گرفت.

● جنگهای صلیبی

جنگهای صلیبی از سال ۱۰۹۶م شروع و تا دو قرن ادامه یافت. مورخین، جنگهای صلیبی رابه هشت مرحله تقسیم می‌كنند، كه مهمترین آنها جنگی بود كه طی‌آن بیت‌المقدس در سال ۱۰۹۹م به تسخیر صلیبیان درآمد و در طی هشتاد و هشت سال صلیبیان در بیت‌المقدس و شهرهای اطراف آن، حكومت كردند.

صلیبیان پس از تصرف شهر به كشتار مسلمین دست زدند. ابن‌اثیر تعداد كشته شدگان مسلمان در این شهر را هفتاد هزار تن نقل كرده است. قوای صلیبی پس از تصرف قدس خطاب به پاپ نوشتند: اگر تمایل دارید بدانید چه بردشمن ما گذشت؛ همین بس كه اسبهای ما در ایوان «سلیمان» و معبد او تا زانو در خون مسلمین شناور بودند. صلیبیان سه روز متوالی به قتل و غارت پرداختند. یك مورخ فرانسوی از گردن زدن مسلمین و زنده سوزاندن آنها، خبر داده است. به گفته «آن كمن» دختر امپراطور روم یكی از بهترین تفریحات صلیبیان این بود كه كودكانی را كه سر راه برخورد می‌كردند، می‌گرفتند و بدن آنها را قطعه قطعه می‌كردند و سپس در آتش می‌سوزاندند.

دولت فاطمیان ناامید از كمك سلجوقیان و بنی عباس «افضل بن بدرجمالی» راهمراه سپاهی به فلسطین فرستاد كه با رسیدن نیروی كمكی برای صلیبیان، شكست خوردند ولی فتح شهر «رها» توسط مسلمانان، مسیحیان را مرعوب ساخت و لذا از پاپ و سلاطین اروپا كمك خواستند و بدین صورت مقدمات جنگ دوم صلیبی فراهم شد.

پس از گذشت هشتاد و هشت سال ازتصرف بیت‌المقدس، صلاح‌الدین ایوبی (۵۹۹ ۵۳۲ه. ق) با جمع‌آوری و سازماندهی نیروهای مسلمان، توانست بیت‌المقدس را باز پس گیرد. ولی آتش جنگ خاموش نشد و صلیبیان شش جنگ دیگر را در این منطقه به مدت دوقرن بر جهان اسلام تحمیل كردند ولی هرگز موفق نشدند سرزمین قدس را از دست مسلمانان باز پس گیرند. پس از آن، جنگهای فروانی كه دارای همان ماهیت بوده تا به امروز بر علیه مسلمانان ادامه داشته است. كشتار وحشیانه ‌مردم بوسنی هرزگوین توسط صلیبیان قرن‌بیستم ازاین سلسله جنگها است. با این مختصر بهتر است به علل جنگهای صلیبی اشاره‌ای كنیم، چرا كه پدیده‌های اجتماعی علل و عوامل مختلف مستقیم و غیر مستقیم دارند. جنگهای صلیبی نیزدارای عواملی بوده است كه می‌توان به عوامل اجتماعی، مذهبی، سیاسی و اقتصادی آن اشاره نمود.

الف) عوامل اجتماعی

تاریخ اروپا قبل از استقرار فرهنگ مسیحیت دچار آشفتگی وبی سامانی بود و با استقرار آن وضع دگرگون شد و وحدت و ثبات در جامعه اروپا بوجود آمد. اما این ثبات دیری نپایید و در آغاز قرن یازدهم، سركشی و طغیان اقوامی كه بخوبی فرهنگ مسیحیت راهضم نكرده و در آن مستهلك نشده بودند، جامعه ایستای اروپا را به تشتت كشاند. قحطی سالهای ۱۰۰۵و ۱۰۱۶و ۱۰۹۶ بر این ناآرامی افزود و در طی دو خشكسالی، بی‌ثباتی و ناآرامی جامعه، به حدی رسید كه بسیاری از مردم دست از كار كشیده و آواره كوه و بیابان شدند و نظم اجتماعی بطور كلی از میان رفت. هیچگونه تدبیر و حتی مجازات اعدام، نتوانست به آوارگی مردم پایان بخشد و به قول «پارك» جنب وجوش رمه‌انسانی را فرو نشاند. ازطرف دیگر، در همین زمان بیماری طاعون به كشتار مردم پرداخت. لذا بی‌ثباتی جامعه به ‌اوج خود رسید و مردم ‌بینوای بیم‌زده برای نجات از وضعیت فلاكت‌بار خود به هر وسیله‌ای متوسل می‌شدند. واین از جمله عواملی بود كه موجب شد، مردم با آغوش باز از جنگهای صلیبی استقبال كنند.

ب) علل مذهبی

با گسترش فتوحات اسلام، اربابان كلیسا نسبت به گسترش فرهنگ اسلامی احساس خطر نموده و در تمام جنگها چه ‌در جبهه بیت‌المقدس و یا اندلس و سیسیل، كلیسا به‌عنوان محرك اصلی تجهیز نیروی انسانی و مشوق آنها، نقش كلیدی را ایفا می‌كرد.

از سوی دیگر، باروی كار آمدن سلجوقیان و سخت گیری آنان نسبت به مسیحیان زائر بیت المقدس، كلیسا را در دوره ضعف و تفرقه سلجوقیان پس از ملك شاه و ایجاد حكومت ملوك‌الطوائفی و نزاع دو حكومت سلجوقی و فاطمی و بحرانهای اقتصادی دولت فاطمی ناشی از طغیان رود نیل در مصر، درراستای اهداف سیاسی سلاطین غرب قرار داد.

اربابان كلیسا به تبلیغ و تشویق مردم برای شركت در جنگ مبادرت می‌كردند. آنها زیارت تربت خیالی عیسی را برابر با رفتن به بهشت می‌دانستند. راهبان و زائران مسیحی فلسطین، شایعات فراوانی درباره مظلومیت تربت مسیح و شهرمقدس در سراسر اروپا منتشر ساختند و پاپها نیز به تحریك مردم خصوصاً طبقه عوام و بی‌سواد و گرسنه اروپا برای حركت به‌قدس دست زدند. ابتداء مجمعی به‌نام «بالاسانس» باشركت دویست روحانی مسیحی و سی‌هزار نجیب‌زاده یا سواران جنگی تشكیل دادند. آنگاه «پیرارمیت» راهبی كه صلیب را به‌ دست گرفته و شهر به شهر می‌گشت و مردم را به جنگ علیه مسلمین دعوت می‌كرد، در این مجمع سخنرانی كرد. مجمع دوم، مجمع «كلرمون» بودكه به دعوت پاپ «اوربانوس دوم» درسال ۱۰۹۵م در این شهر ترتیب یافت و در این مجمع دویست و پنجاه اسقف و چهارده «بطریق»، چهارصد راهب و هزاران نجیب‌زاده، شركت داشتند. بدنبال آن، پاپ فرمانی صادر كرد و امتیازاتی برای مجاهدین به شرح زیر مطرح كرد: عفو تمام گناهان گذشته و آینده، معافیت از پرداخت عوارض مالكانه و صدقه‌های دینی، مصونیت عائله و اموال تا خاتمه جنگ و نیز اضافه كرد كه: هر كس جنگجویی را تحقیر كند بی‌درنگ تكفیر و تنبیه خواهد شد. رواج بازار خواب‌ دیدن در اروپا كه به تسخیر بیت المقدس توسط صلیبیان تعبیر می‌شد نیز در تشویق به جنگ نقش مهمی داشت!!

ج ) علل سیاسی

فتوحات مسلمین كه از شرق شروع و تا غرب امتداد داشت و تسلط آنان بر روم شرقی و گسترش سلطه بر اروپای جنوبی، اسپانیا، جنوب ایتالیا، جزیره سیسیل و تصرف بنادر «بادی» و «جنوا» نیز توسط مسلمانان؛ اروپای مسیحی را سخت به وحشت انداخته بود. بنابراین توطئه و قیام مسلحانه غرب در برابر دنیای اسلام، مربوط به زمان قبل از نخستین جنگهای صلیبی است. غرب مدتها بود كه با دنیای اسلام مبارزه می‌كرد، زیرا كه مسلمانان در داخل مرزهای غرب به فتوحات خود ادامه می‌دادند و تقریباً سراسراروپا به وسیله مسلمانان تسخیر شده بود؛ لذا صلیبیان به نابودی اسلام، كه كیان حاكمیت آنان را به خطر انداخته بود، اقدام نمودند. شرایط سیاسی دنیای اسلام آن دوران، فرصت مناسبی را برای آنها ترسیم كرد؛ چرا كه حكومت تركان سلجوقی پس از یك دوره شكوفایی و كشورگشایی به‌افول و سستی روی كرده و قلمرو حاكمیت آنها به مرور به ملوك‌الطوایفی تبدیل شده بود، از طرفی درگیری‌های فاطمیان و سلجوقیان براین ضعف افزوده بود و دولت فاطیمان نیز علاوه بر درگیری با سلجوقیان دچار بحران اقتصادی نیز شده بود.

د علل اقتصادی

بحران اقتصادی اروپا در قرن یازدهم، از جمله عللی است كه زمینه را برای بروز جنگهای صلیبی مساعد كرد. همانطور كه گذشت، در قرن یازدهم خشكسالی و قحطی‌موجب فقر و فلاكت مردم اروپا گردید؛ آنان در چنان فقر و عسرت و خرافاتی بسر می‌بردند؛ و چنان تباهی و ویرانی بر شهرها سایه گسترده بود كه مردم بخصوص مردم عادی و عامی برای نجات خویش از این وضع به دنبال چاره درد خود می‌گشتند. موعظه گران، مشرق زمین پر از نعمت و آبادانی را برای آنها ترسیم می‌كردند و این مطلب را به مردم القاء می‌كردند كه چنانكه به آنسو بشتابند، از فقر و فلاكت رهایی خواهندیافت؛ و به غنائم دنیوی خواهند رسید. این عوامل، و دیگر عوامل سیاسی، مذهبی و... دست به دست هم داده و زمینه را برای جنگهای صلیبی فراهم نمود.

● نتایج برخوردهای شرق و غرب در سده‌های میانه

درباره نتایج جنگهای صلیبی، نظریه‌های مورخین بسیار متفاوت است، هرچند هدف اصلی غربیان در جنگهای صلیبی، بدست آوردن حاكمیت بیت‌المقدس بود، كه نتیجه مطلوب برای آنها حاصل نشد و با تلفات بسیار مجبور به عقب‌نشینی شدند؛ ولی در منطقه سیسیل و اسپانیا توانستند اراضی مورد نظرشان را بازپس گیرند. اما آنچه در این جبهه‌ها مهم است نتایج غیرمستقیمی است كه بر اساس آنهاتمدن شكوفای علمی خود را بنیاد كردند. نتایج حاصل از این ارتباطات و برخوردهای دو فرهنگ اسلام و غرب را می‌توان به صورت نتایج: اجتماعی، علمی، مذهبی، تكنولوژیك و صنعتی، اقتصادی و كشاورزی و نتایج سیاسی مورد بحث و بررسی قرار داد.

۱) نتایج اجتماعی

ارتباطی كه در این ادوار میان شرق و غرب برقرار شد، از مهمترین عوامل نشو و نمای تمدن مغرب زمین بشمار می‌رود. برای اثبات این مدعا باید در ابتدا وضع آن دو فرهنگ و جامعه را مورد ملاحظه قرار داد. در مشرق به بركت وجود اسلام، مسلمین از تمدن درخشانی بهره‌مند بودند؛ درمقابل غربیها دریك توحش عجیبی غوطه‌ور بودند، بنحوی كه در جنگهای صلیبی فرقی بین دوست و دشمن نمی‌گذاشتند و همه را از دم شمشیر می‌گذراندند. بنابراین از نظر فرهنگ، غربیها فاقد فرهنگ غنی انسانی بودند كه به شرقیها القاء نمایند؛ جز یك تنفركلی كه تاكنون باقی مانده است. ازطرفی تمدن زنده و درخشان مسلمین، تأثیر اجتماعی فراوانی بر تمدن اروپا گذاشت، كه در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌كنیم.

پی‌نوشت‌ها

۱. ر. ك به: عنان، محمد عبدالله، تاریخ دولت اسلامی در اندولس، (انتشارات تهران،۱۳۶۶، ج۱،ص۵.۳۶و۱۲.۹۳.

۲. ر. ك به: گوستاولوبن، تاریخ تمدن اسلام و غرب، ترجمه سید هاشم حسین، (تهران، كتابفروشی اسلامیه،۱۳۴۷، ص۳۸۳ ۳۶۸ و احمد عزیز، تاریخ سیسیل در دوره اسلامی، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، (تهران مركزانتشارات علمی و فرهنگی)، ص۱۶۸و ۹.۱ و حتی فیلیپ ك. تاریخ عرب ترجمه ابوالقاسم پاینده، (تبریز، شفق،۱۳۴۴، ج۲، ص ۷۸. ۷۶۹.

۳. ر. ك به: سن، دولاندلن، تاریخ جهانی ترجمه احمد بهمنش، چاپ چهارم، (دانشگاه تهران،۱۳۶۷، جلداول، ص ۴۶.۴۶۰) و ویل دورانت، قصه الحضاره، (بیروت، دارالجیل للطبع و التوزیع)، ج ۱۵، ص ۶.۱۸ و سید جعفر حمیدی، تاریخ اورشلیم بیت‌المقدس، چاپ اول، تهران، چاپخانه سپهر، ۱۳۶۴، ص۲۲.۲۰۳.

۴. ر. ك به: گوستاولوبن، پیشین، ص ۴۰.۳۹۸ و جعفرحمیدی، پیشین، ص۲۱۰.

۵. ر. ك به: سید جعفر حمیدی، پیشین، ص۲۲۰. ۲۱۶.

۶. ر. ك به: گوستاولوبن، پیشین، ص ۳۹۶.

۷. ر. ك به: همان، ص ۳۹.۳۸۸ و جان‌ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی‌اصغر حكمت، تهران، انتشارات پیروزی، ۱۳۴۴، ص ۴۲۷ و ۴۳۸.

۸. ر. ك به: گوستاولوبن، پیشین، ص ۳۹۳ و ۳۹۴ و سن‌دولاندلن، پیشین، ص ۴۶.

۹. ر. ك به: ویل دورانت، پیشین، ص ۶۵.

۱۰. ر. ك به: سید جعفر حمیدی، پیشین، ص ۲۰۶.

۱۱. ر. ك به: همان، ص ۸ و ۲۰۷.

۱۲. ر. ك به: محمد عبدالله عنان، پیشین، جلد ۲، ص ۴۴۶.

۱۳. حتی فیلیپ ك، پیشین، ص ۷۹۲.

۱۴. ر. ك به: ویل دورانت، پیشین، ص۶.۶۱.

۱۵. ر. ك به: گوستاولوبن، پیشین، ص ۴۶.۴۲۳ و جان ‌ناس، پیشین، ص۴۴۷ و محمد عبدالله عنان، پیشین، جلد۱، ص۶۱.

۱۶. ر. ك به: ویل دورانت، پیشین، ص۶.۶۱.

۱۷. ر. ك به: سن دولاندلن، پیشین، ص ۳۶۷ و جان ‌ناس، پیشین، ص ۴۴۷.

۱۸. ر. ك به: محمدعبدالله عنان، پیشین، جلد۱، ص ۶۴و۶۵.

۱۹و۲۰. ر. ك به: احمدعزیز، پیشین، ص ۱۴۸و ۱۵۳و ۴ و ۱۲۳.

۲۱. حتی فیلیپ ك، پیشین، ص ۷۷.۷۷۷ و نیز ر. ك. به: احمدعزیز، پیشین، ص ۲۴.۱۴۰ و محمد عبدالله عنان، پیشین، ج ۱، ص ۶۳.

۲۲. حتی فیلیپ ك، پیشین، ۸۴۶، ر. ك به: گوستاولوبن، پیشین، ص۳۹.۳۸۹.

۲۳. ر. ك به: گوستاولوبن، پیشین، ص ۴۱.۴۱۶ و ۳۸.۳۸۲ و جان‌ناس، پیشین، ص۴۴۷ و احمد عزیز، پیشین، ص ۱۴.۱۴۹.

۲۴. ر. ك به: علی اصغرحلبی، تاریخ تمدن اسلام، ج اول، (تهران، چاپ نشر بنیاد، ۱۳۶۵)، ص ۳۸۴ ۳۷۸.

۲۵. حتی، فیلیپ ك، پیشین، ص ۷۵۳.

۲۶. ر. ك به: جان‌ناس، پیشین، ص ۴۴۳ و احمد عزیز، پیشین، ص ۱۳۹ و ویل دورانت، پیشین، ص ۳۷۵.

۲۷، ۲۸، ۲۹ و ۳۰. حتی، فیلیپ ك، پیشین، ص ۷۵۳ و ص ۷۵۴ و ص ۷۲۳.

۳۱. ر. ك به: علی اصغر حلبی، پیشین، ص ۳۸۲ و ۳۸۳.

۳۲. ر. ك به: سن دولاندلن، پیشین، ص ۴۰۹.

۳۳ و ۳۴. ر. ك به: احمد عزیز، پیشین، ص ۱۵۱.

۳۵. ر. ك به: علی اصغرحلبی، پیشین، ص ۱۹۶.

۳۶. حتی، فیلیپ ،پیشین، ص ۷۳۷.

۳۷. ر. ك به: گوستاولوبن، پیشین، ص ۲۰۳.

۳۸. حتی‌فیلیپ ك، پیشین، ص ۷۷۹ و ر. ك‌ به: علی‌اصغرحلبی، پیشین، ص۱۸۴.

۳۹.حتی، فیلیپ ك، پیشین، ص ۷۴۶.

۴۰. ر. ك به: علی اصغر حلبی، پیشین، ص ۲۰۱. ۱۸۹.

۴۱. حتی فیلیپ ك، پیشین، ص ۸۶۵ و ر. ك. به: حسن ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاییده، (تهران، جاویدان، ۱۳۶۶، ج ۲، ص ۶۹۳) و ویل دورانت، پیشین، ص ۶۷.

۴۲. ر. ك به: احمدعزیز، پیشین، ص ۱۴.۱۴۱ و حسن ابراهیم حسن، پیشین، ص ۷۰.۶۹۸.

۴۳ و ۴۴. حتی فیلیپ ك، پیشین، ص ۷۲۹ و ص ۷۳۵ و ۸۳۸.

۴۵. ر. ك‌به: سن دولاندلن، پیشین، ص۴۶.۴۶۷ و جان‌ناس، پیشین، ص۴۳۳و۴۴۵و ویل دورانت، پیشین، ص ۶۵.

۴۶. حتی فیلیپ ك، پیشین، ص ۸۴۵ و ر. ك به: گوستاولوبن، پیشین، ص۳۸۰.

۴۷. ر. ك به: حسن ابراهیم‌حسن، پیشین، ج ۲۲، ص ۶۵۲ و ویل‌دورانت، پیشین، ص ۶۴و ۶۹.

۴۸. حتی فیلیپ ك، پیشین، ص ۷۶۴.

۴۹. ر. ك به: سن، دولاندلن، پیشین، ص ۴۱.۴۱۶ و احمد عزیز، پیشین، ص ۱۶.۱۵۵.

۵۰. حتی فیلیپ ك، پیشین، ص ۷۵۸ و ر. ك به: احمدعزیز، پیشین، ص۱۶۱.

۵۱. حتی فیلیپ ك، پیشین، ص ۷۶۸.

۵۲ و ۵۳. ر. ك به: گوستاولوبن، پیشین، ص۳۸.۳۸۰و سن دولاندولن، پیشین، ص ۴۱۵ و ویل‌دورانت، پیشین، ص ۶۸

۵۴. حتی فیلیپ ك، پیشین، ص ۸۴۵.

نویسنده:حسن خیری

منبع:ماهنامه معرفت ، شماره ۶

---