دنیای مدرن شیشه ای

تأملی پیرامون گسترش شبکه های اجتماعی مجازی

اخیراً اعلام شد که تعداد ساکنان مجازی یکی از شبکه‌های اجتماعی، از مرز ۵۰۰ میلیون نفر گذشته است. از هر ۱۴ نفر ساکن کره زمین، یک نفر در آن شبکه اجتماعی فعال است. ما امروز ناچار از درک این واقعیت هستیم که جامعه مجازی، انسان مجازی و واقعیت مجازی داریم. این ظرفیت بزرگی است که می‌توان در آن به نشر و اشاعه فرهنگ غنی و ارزش‌های اخلاقی پرداخت. این ظرفیت را نمی‌توان با عدد توضیح داد. شبکه اجتماعی با اثر و تأثیرگذاری قابل توضیح است.

در چند قرن گذشته، مردم ایران شبکه‌های اجتماعی سنتی مانند مساجد، تکیه‌ها و حسینیه‌ها را تجربه کرده‌اند. کارکرد اجتماعی این شبکه‌ها در رشد آگاهی و تعمیق ارتباطات میان افراد جامعه، محسوس و مشخص بوده است.

با این تجربه ارزشمند در استفاده از شبکه‌های اجتماعی، برای رشد و تکامل جامعه، اکنون به نظر می‌رسد ما در شبکه‌های اجتماعی فضای مجازی چندان حضور مؤثر و اثربخش نداریم. به نظر می‌رسد در این فضا دچار انفعال شده‌ایم و به جای برخورد ایجابی و اثباتی و تولید محتوا به پشتوانه فرهنگ بسیار غنی خود بیشتر برخورد سلبی در پیش گرفته‌ایم.

● شبکه اجتماعی چیست؟

شبکه‌های اجتماعی، فضاهایی هستند که در دنیای مجازی برای ارتباط میان افراد مختلف، با سطوح مختلف دسترسی، همانند فضاهای واقعی به وجود می‌آیند. ایجاد ارتباطات جمعی و میان فردی، تشکیل اجتماعات مجازی، اطلاع‌رسانی و تبادل اطلاعات و نظرات، از شناخته شده‌ترین کارکردهای این فضاها به شمار می‌رود.

امروزه در دنیای سیاست و جامعه، تفاوت‌های اساسی در ابزارهای ارتباطی پدید آمده است که این تفاوت‌ها، مناسبات اجتماعی را تا حد زیادی دچار دگرگونی کرده است.

● ویژگی‌های شبکه‌های اجتماعی

اگر تفاوت میان «گفت‌وگو» و «تک‌گویی» را در نظر بگیریم، شبکه‌های اجتماعی، فرهنگ عمومی را به سمت گفت‌وگو سوق می‌دهند. قبلاً رسانه‌ها تک‌گویی می‌کردند اما اکنون رسانه‌های جدید با مخاطب خود گفت‌وگو می‌کنند، می‌گویند و می‌شنوند.

در این نوع رسانه‌ها، انسان‌ها مستقیماً یکدیگر را مورد خطاب قرار می‌دهند. این ویژگی به تمرکززدایی از جامعه مدد می‌رساند و از سویی به تعامل آگاهانه مردم با محیط اطراف می‌انجامد. در این وضعیت بازیگران عرصه اجتماعی در اتاق شیشه‌ای قرار می‌گیرند و رفتار و کنش آنان، از چشم شهروندان دور نمی‌ماند. در این شرایط آنهایی ماندگارند که با این عرصه جدید تعامل داشته باشند. از این رو نحوه و چگونگی تعامل دولت‌ها با این عرصه، از مهمترین مسائل جهان امروز به شمار می‌رود.

بارزترین ویژگی شبکه‌های اجتماعی را می‌توان «هویت» دانست، به این معنا که هویت در شبکه‌های اجتماعی مجازی به سمت هرچه واقعی تر شدن پیش می‌رود. این ویژگی درعصر وبلاگ‌ها تا حد زیادی آشکار نبود. یعنی افراد مایل به شناخته شدن نبودند. اما اکنون چون هیچ کس مایل نیست، فرد ناشناس را به لیست دوستان خود اضافه کند، بنابراین افراد حاضر در شبکه با افراد واقعی طرف هستند.

ویژگی دیگر شبکه‌های اجتماعی به اشتراک‌گذاری و یادگیری است. افراد علاقه‌مند هستند، هر چه سریع‌تر، اطلاعات یا محتوایی را که تولید کرده‌اند، به اشتراک بگذارند. این محتوا ممکن است خبر، فیلم، عکس، مقاله یا دیدگاه مشخص وی یا تجربیات آنها باشد.

بسیج‌کنندگی و سازماندهی نیز از مهمترین ویژگی‌های شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی به شمار می‌رود. این شبکه‌ها می‌توانند افراد را در یک زمان و یا مکان در محیط واقعی گرد هم آورند. طرح شبکه‌های اجتماعی خود جوش، بی‌شمار و گسترده در سطح جامعه از بدیع‌ترین تجربیات این شبکه‌ها به حساب می‌آید.

قابلیت اعتماد به شبکه‌های اجتماعی بیش از وب سایت‌هاست، چون اطلاعات به صورت خام منتقل می‌شود و قدرت اعتماد به شاخص بودن یا مشهور بودن فرد تولیدکننده اطلاعات بستگی دارد.

در شبکه‌های اجتماعی به جای مخاطبان انبوه، حلقه‌های کوچک و بزرگ از مخاطبان شکل می‌گیرد. این حلقه‌ها در جاهایی با یکدیگر هم‌پوشانی دارد. تأثیرگذاری هر شبکه برحلقه می‌تواند به تناسب تخصصی بودن یا گرایش خاص آن شبکه باشد. در شبکه اجتماعی افراد قابلیت لینک‌دهی و کندوسازی دارند.

از دیگر ویژگی‌های شبکه‌های اجتماعی، چند رسانه‌ای بودن آن است. در این شبکه‌ها می‌توان از فیلم، عکس، انیمیشن، متن،گرافیک و لینک استفاده کرد. ویژگی مهم شبکه‌های اجتماعی ایجاد پرستیژ برای افراد است.

امروزه اساتید دانشگاه‌ها، دانشجویان، مجریان رسانه‌ها، روزنامه نگاران، سیاستمداران و هنرمندان به جای آدرس ایمیل یا وب سایت یا وبلاگ، شناسه فیس‌بوک خود را اعلام می‌کنند. حتی برنامه‌های تلویزیونی نیز آدرس فیس بوک دارند.

زبان مرسوم در شبکه‌های اجتماعی متفاوت از رسانه‌های رسمی است. زبانی عریان‌تر، صریح‌تر و بی‌تکلف‌تر، بنابراین فضای تعاملی خوبی برای اثرگذاری و اثرپذیری وجود دارد. در این شبکه‌ها امکان دنبال کردن و یا دنبال شدن افکار و اندیشه‌های افراد وجود دارد. شخصی‌نگاری و یا روزنگاری از ویژگی‌های شبکه‌های اجتماعی است.

شبکه‌های اجتماعی بهترین فضای افکارسنجی محسوب می‌شود. آنچه به عنوان «همگان» در جامعه‌شناسی بحث می‌شود، در شبکه اجتماعی موجود است. حذف مرزهای زبانی با استفاده از مترجم گوگل، مهمترین اتفاقی است که در فضای جدید وب اتفاق افتاده است و تا ۱۵ سال آینده، هر کسی با هر زبانی، می‌تواند به طور همزمان مطلب مورد نظر خود را به زبان دلخواه خود دریافت کند. دیگر ویژگی شبکه‌های اجتماعی ابتکار و خلاقیت است. نوآوری در ذات شبکه‌های اجتماعی است.

● وضعیت موجود

آینده متعلق به این شبکه‌های اجتماعی است. مردم مهمترین تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان اطلاعات در محیط شبکه‌ها هستند. این شبکه‌ها، چالش اصلی دولت‌ها در جامعه اطلاعاتی محسوب می‌شوند و جالب آن است که از شبکه‌های اجتماعی در ایران شناخت درستی به صورت علمی و آکادمیک وجود ندارد. آنچه اکنون در ارتباط با شبکه‌های اجتماعی دیده می‌شود، برخوردی منفعلانه و دفاعی است، نه حضور مؤثر و تولید محتوا.

وضعیت موجود حاکی از آن است که ابتکار عمل دست کسانی است که در مصاف فرهنگی در مرتبه ای پائین تر از فرهنگ ما قرار دارند. احتیاط، بدگمانی و واهمه از گستردگی شبکه‌های مجازی، ما را به انفعال وا داشته است. این در حالی است که فرهنگ پویا و محتوای ژرف داشته‌های ما، تاکنون بازتاب اندکی در این گستره همگانی داشته است.

● دیدگاه انتقادی

گفته می‌شود شبکه‌های اجتماعی جو لذت‌جویانه مجازی برای افراد ایجاد می‌کنند، به طوری که شخص احساس حضور غیرمؤثری را تجربه می‌کند. به این معنا که به جای آنکه مردم به دنبال فعالیت‌های واقعی اجتماعی بروند، بکوشند تا از طریق این مشارکت مجازی، ارضای خاطر به دست آورند. در این وضعیت بعید نیست که قدرت‌های بزرگ سلطه‌گر، احساسات مردم را کنترل و به سمت و سویی خاص کانالیزه کنند، مثل نسل‌کشی در رواندا، کنگو و جنگ عراق. در دهه‌های ۵۰، ۶۰ و ۷۰ میلادی قدرت‌های بزرگ، مردم کشور‌های تحت ستم را چنان مسحور تلویزیون نموده بودند که خواسته‌های مردم حول تلویزیون می‌چرخید.

منتقدین می‌گویند شبکه‌های اجتماعی مجازی به تضعیف ارتباطات واقعی می‌انجامد. این شبکه‌ها و گروه‌های اجتماعی، ابزارهایی هستند که اگر بتوان پیام‌ها را توسط آنها خوب انتقال داد، راه توسعه به روی ما گشوده خواهد شد اما اگر قادر به این کار نباشیم، از جریان اصلی دور می‌افتیم و در فضای مجازی سرگردان خواهیم ماند.

● چه باید کرد؟

ما معتقدیم صاحب فرهنگی ارزشمند هستیم و فرهنگ ما سازگارترین فرهنگ با فطرت انسانی است و این فرهنگ غنی راه سعادت و خوشبختی را به بهترین وجه معرفی کرده است. از دیگر سو، دنیای امروز تشنه معنویت است. معنویتی که ما خود را پرچمدار آن می‌دانیم.

بنابراین در فضای مجازی و در میان انبوه انسان‌های جست‌وجوگر حاضر در شبکه‌های اجتماعی، ما حرف‌های زیادی برای گفتن داریم. فرهنگ منطبق با فطرت ما، جذابیت‌های فوق‌العاده‌ای برای جذب روح تشنه میلیون‌ها انسان علاقه‌مند دارد. بنابراین لازم است حساب ویژه‌ای برای حضور مؤثر در این شبکه‌ها برای گسترش ارزش‌های الهی باز کنیم.

حوزه‌های علمیه ما در این زمینه مسئولیت سنگین‌تری دارند. اکنون حضور حوزه‌ها در فضای وب چندان مؤثر و قابل توجه نیست. بیشترین تلاش آنها تاکنون رفع شبهات بوده است، در حالی که می‌طلبد آنها با تولید محتوا و طرح آن در شبکه‌های اجتماعی، به جذب افراد و آشنا ساختن آنها با این منبع بپردازند. امروزه حضور ایرانیان در شبکه‌های اجتماعی، گرفتار چنبره‌ای از مباحث سطحی و پیش پا افتاده سیاسی است، در حالی که ما منادی فرهنگ والای شیعی هستیم و اعتقاد داریم که هر انسانی در فطرت خود پذیرای آن است. حضور مؤثر در شبکه‌های اجتماعی، نیاز فوری امروز ماست و قطعاً فردا دیر خواهد بود.

قادر باستانی

پژوهشگر حوزه علوم ارتباطات اجتماعی