روان شناسی ساعت

۶ سوالی که درباره ساعت از روان شناسان می پرسند

ساعت به نوعی یک ذهن هوشیار است. باوجود اینکه در دیدگاه‌ روان‌شناسی فروید آمده است بسیاری از کارهای ما ناخودآگاه انجام می‌شود و رفتاری که طی روز داریم از ناخودآگاه ما سرچشمه می‌گیرد، ساعت می‌تواند ناخودآگاه را به بخش دیگری از ذهن ما به اسم «نیمه‌هوشیار» و نیمه‌هوشیار را به هوشیار تبدیل کند و فرد را وادارد کاری که لازم است، انجام دهد...

علاوه بر این، ساعت به ما کد می‌دهد. در علوم‌رفتاری، خیلی‌وقت‌ها از روش‌های کدینگ مثل خودگویی استفاده می‌شود یعنی به خودمان پیام می‌دهیم و ذهنمان را کوک می‌کنیم که مثلا فلان زمان بیدار شویم یا فلان کار را انجام دهیم. فایده دیگر وجود ساعت در محل کار یا زندگی، این است که کمک می‌کند فرد دقیق و منظمی باشیم و با آن ارتباط برقرار کنیم و باعث خواهد شد یاد کارهایمان بیفتیم و متوجه زمان باشیم و آنها را سر وقت انجام دهیم. این کار باعث می‌شود دیگران اعتبار بیشتری برای ما قائل باشند. از سوی دیگر، خود هم نگرش بهتری نسبت به توانایی‌هایمان پیدا خواهیم کرد.

● زیاد نگاه کردن به ساعت ناشی از اضطراب است؟

اگر نگاه کردن به ساعت به شکل هیستریک (وسواسی) باشد، ممکن‌است نشانه نوعی اختلال روانی باشد ولی در غیر این صورت مشکلی محسوب نمی‌شود چون گاهی فرد به دلیل اینکه منتظر قرار یا اتفاق مهمی است، به ساعت زیاد نگاه می‌کند، گاهی هم دغدغه‌های ذهنی و فکری و اضطراب انجام کار راس ساعت آنقدر زیاد است که باعث می‌شود فرد مدام به ساعت توجه کند. مثلا اگر استادی سخت‌گیر باشد و از ورود دانشجویان به کلاس غیر از راس ساعت مقرر جلوگیری کند، ممکن است باعث شود دانشجویش قبل از کلاس مدام به ساعت نگاه کند. این رفتار تا حدی عوامل بیرونی دارد (مثل مهم بودن موضوع) و گاهی هم نشخوار پردازش‌های ذهنی و دلهره خود فرد باعث بروز آن می‌شود. اگر باوجود این توجه بیش از حد به ساعت، کارها در زمان مقرر انجام نگیرد و دلهره‌ بیش از حد ایجاد کند و باعث شمارش معکوس دقایق و ثانیه‌‌ها شود، دیگر اختلال محسوب می‌شود و وجود ساعت باعث هیجان منفی و اضطراب و استرس می‌شود و آسیب‌زاست. برخی افراد هم مدام به ساعت نگاه می‌‌کنند اما به دلیل اینکه مشغله فکری و پردازش‌های ذهنی زیادی دارند، متوجه نمی‌شوند ساعت چند است و مجبور می‌‌شوند هرچند دقیقه یک بار به ساعت نگاه کنند. این هم نشان‌دهنده اضطراب است.

● به چه کسانی پیشنهاد شود به ساعت نگاه نکنند؟

افرادی که از نظر اجتماعی و اعتبار کاری نیاز بسیارزیادی به انجام کارها در ساعت خاص دارند، باید ساعت را در معرض دیدشان قرار دهند و هرچند وقت یک بار به آن نگاه کنند اما اگر ساعت باعث بروز افکار وسواس و اضطراب شود، باید آن را از اتاق برداشت چون باعث آزار می‌شود. برای چنین افرادی حتی تیک‌تاک ساعت دلیل ایجاد اضطراب است پس باید به جای آن از روش‌های علامت‌گذاری (کدینگ) کمک بگیرند مثلا منشی داشته باشند یا حتی از همکار و اعضای خانواده برای یادآوری کارها استفاده کنند.

● چه کسانی به ساعت علاقه‌ ندارند؟

بعضی‌ها با دیدن ساعت دچار اضطراب می‌شوند و ساعت برایشان فشار روانی و اضطراب را تداعی می‌کند و اصلا شروع افکار وسواسی است. آنها تجربه‌ها و خاطره‌های تلخی از ساعت دارند و بنابراین تمایل چندانی به استفاده از آن ندارند. برخی روان‌رنجورها و روان‌نژندها هم به ساعت علاقه‌ای ندارند. در برخی افراد نیز نگاه کردن به ساعت باعث می‌شود اضطراب و نگرانی پیدا کنند مثلا یاد این بیفتند که هنوز غذا نخورده‌اند، دیر شده و هنوز نخوابیده‌اند یا هنوز کارهایشان مانده و وقت چندانی ندارند. حتی ممکن است ساعت را بشکنند! البته باید نگرش آنها با مشاوره بهبود پیدا کند و نباید اجازه داد این بی‌تفاوتی نسبت به ساعت در وجودشان باقی بماند. خصوصیت برخی شخصیت‌ها هم این است که نمی‌توانند در زمان خاصی کاری انجام دهند. مثلا خیلی از دانش‌آموزان نمی‌توانند راس ساعت خاصی درس بخوانند. و ترجیح می‌دهند هر زمان خودشان احساس آمادگی داشتند، این کار را انجام دهند. چنین افرادی به اصطلاح «ساعت‌بردار» نیستند و براساس فرایندهای ذهنی‌ای که به آنها پیام می‌دهد، عمل می‌کنند. البته چنین ویژگی‌ای برای کارمندان و افراد شاغل اصلا مناسب نیست و باید درصدد درمان برایند.

● تیک‌تاک روی اعصاب اثر دارد؟

بعضی افراد می‌گویند حتی تیک‌تاک ساعت آزارشان می‌دهد و باعث می‌شود نتوانند بخوابند. این افراد معمولا فشار عصبی روی چنین افرادی زیاد و آستانه‌ تحملشان پایین است و هر صدایی حتی تیک‌تاک ساعت می‌تواند آزارشان دهد. این افراد پیام‌ها و استرس‌ها را از محیط بیشتر دریافت می‌کنند و حساسیت‌های زیادی دارند. آنها ممکن‌است در اثر یادگیری، ویژگی‌های شخصیتی و فشارهای روزانه کاری دچار این حساسیت‌ها باشند اما لازم است به نکته‌ای هم توجه کنیم؛ برخی ساعت‌های قدیمی یا ساعت‌های ارزان‌قیمت موجود در بازار واقعا صدای زیادی دارند و اگر مخل خواب شوند، نمی‌توان گفت فرد به مشکل خاصی مبتلاست. این محرک واقعا غیرطبیعی و آزاردهنده است. فقط وقتی صدای ساعت نرمال باشد ولی فرد نتواند آن را تحمل کند، نشانه مشکل خواهد بود.

● آیا لازم است در اتاق بچه‌ها ساعت باشد؟

اگر ساعت مناسب سن و زیبا در اتاق بچه‌ها باشد، بهتر است زیرا باعث می‌شود نظم و توجه به زمان را از همان دوران کودکی بیاموزند و کودک احساس خوشایندی پیدا می‌کند چون در اتاق او هم مانند بزرگ‌ترها ساعت وجود دارد و این احساس امنیت روانی برایش ایجاد می‌کند. بنابراین از سنی که کودک حداقل بتواند عقربه‌های کوچک و بزرگ را یاد بگیرد و مفهوم بزرگ و کوچک را بداند تا مادر بتواند به او بگوید وقتی عقربه‌ بزرگ به اینجای صفحه رسید، باید بیایی ناهار بخوریم.

● مدل ساعت هم بر سلامت روان تاثیر دارد؟

ساعتی که هماهنگ با رنگ و سن استفاده‌کننده آن باشد، در سلامت روان تاثیر دارد چون همه ما در روز بارها به ساعت نگاه می‌کنیم و هر چقدر ظاهر ساعت به سلیقه و نگرشمان نزدیک‌تر باشد، تاثیر بهتری بر ما خواهد داشت. حتی شکل هندسی ساعت باید مطابق میل فرد باشد. محل قرار دادن ساعت هم مهم است، مثلا نمی‌توان ساعت بزرگ را در محل کوچک یا برعکس قرارداد یا در محلی که جلوی چشم نباشد و فرد برای مشاهده آن به زحمت بیفتد.

دکتر پرویز رزاقی

روان‌شناس مدرس دانشگاه و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی