حوزه علمیه مستقل یا دولتی بخش ۳

اصفهان پویایی در صفویه

نخستین دوره از ادوار حوزه علمیه اصفهان به زمان سلطنت آل‌بویه بازمی‌گردد که ابوجعفر علاء‌الدوله کاکویه فرمانروای اصفهان بود و «ابن سینا» نزد وی رفت. مدرسه اصفهان یادگار آن دوره است. مدتی که ابوعلی سینا در زمان امارت علاء الدوله کاکویه دیلمی در اصفهان در خدمت او بود؛ با وجود مشاغل وزارتی به تدریس هم می‏پرداخت. گنبدی موسوم به ابوعلی - علایی - در محله «دردشت‏» و در نزدیکی مدرسه شفیعیه اصفهان موجود است که گفته‏اند مَدرس ابوعلی سینا بوده است.

همچنین در زمان ایلخانیان، مدارسی در حوزه علمیه اصفهان برپا شد؛ مدارس بابا قاسم(امامیه)، جنب مسجد جمعه، عصمتیه، دردشت، شهشهان، صدرالدین علی، اوزون حسن، باقریه، ترکها، درب کوشک و خواجه ملک مستوفی. اما پررونق‏ترین دوره‏های حوزه علمیه اصفهان، با دعوت علما و دانشمندان جبل عامل به ایران و مرکزیت‏یافتن اصفهان درعهد صفوی شکل گرفت. در این زمان، نهضت احداث مدارس علمیه شیعی روی داد و ده‌ها مدرسه در دورافتاده‏ترین نقاط ایران بنیان نهاده شد.

با گرایش شاه اسماعیل به تشیع و دعوت از فقهای شیعه جبل عامل، زمینه‏ رونق تفکر شیعی و حوزه‌علمیه اصفهان مهیا شد که در این دوره علمایی همچون علی‌بن عبدالعالی کرکی، کمال‌الدین درویش محمدبن‌الحسن عاملی، علی‌بن هلال کرکی، حسین‌بن عبدالصمد جباعی و بهاء‌الدین عاملی به ایران آمدند. همچنین شاه اسماعیل برای اداره جامعه اسلامی نیاز به فقیهی داشت تا هماهنگ با او در حیطه امور دینی این جامعه به کار پردازد و مشروعیت رژیم را فراهم سازد. بنابراین از میان فقهای موجود، یکی را به عنوان «صدر» برگزید و به دلیل همین نیاز و نیز دعوت او و فرزندش طهماسب بسیاری از فقهای لبنان به ایران مهاجرت کردند.

با هجرت محقق کرکی و حضور در ایران از آنجایی که مرتبه علمی او فزونتر از «صدر» بود، عنوان « شیخ الاسلام‏» به وی داده شد؛ صدر با کارهای اداری درآمیخته بود ولی شیخ الاسلام بیشتر جنبه مذهبی و مقام افتاء داشت. همچنین از دیگر عناوینی که در دوره صفوی رایج بود؛ عناوین مجتهد، پیشنماز، مدرس‏، قاضی و مفتی است که هر یک موقعیت دینی و اجتماعی خاص داشته‏اند. از سوی دیگر، در دوره صفویه حدود دویست مدرسه علمیه در اصفهان تاسیس شد.

● حوزه فلسفی اصفهان

در دوره نخست ‏حوزه علمیه اصفهان، شیخ الرئیس ابوعلی سینا مدتی در اصفهان به تدریس علوم عقلی پرداخته است. در واقع از قرن چهارم و پنجم هجری حوزه علمیه اصفهان با علوم عقلی آشنا شد. ولی به جهت اقامت محدود بوعلی در اصفهان حوزه فلسفی اصفهان در این دوره چندان درخشان نبود. درخشش حوزه فلسفی اصفهان به عصر میرداماد، شیخ بهایی و صدر المتالهین شیرازی می‏رسد که در زمان حکومت صفویان حوزه اصفهان را اداره می‏کردند.

اصفهان از قرن یازدهم تا قرن سیزدهم مرکز فلسفه اسلامی‌و علوم عقلی بود، تا اینکه در قرن سیزدهم با عزیمت «ملا عبدالله زنوزی‏» معروف به آقا حکیم به تهران، مرکزیت علوم عقلی به آنجا انتقال یافت. همچنین با مهاجرت صدر المتالهین از اصفهان به قم در حوزه فلسفی اصفهان وقفه‏ای پیش آمد که موجب رکود علوم عقلی در این شهر شد که دیگر شاگردان میرداماد مکتب فلسفی را در اصفهان تا قرن سیزدهم ادامه دادند.

● علمای اصفهان

حوزه علمیه اصفهان از جمله حوزه‏های نادری است که پذیرای بیشترین مهاجرت علما و دانشمندان اسلامی بوده که از حوزه‏های علمیه شیعه همچون «جبل عامل لبنان‏»، «احساء» و «بحرین‏» بهره‏ برده است. از علمای بزگ این حوزه می‌توان به شخصیت‌هایی همچون محمد باقر داماد، شیخ بهایی، ملامحمد تقی مجلسی، محمد باقر مجلسی، سید نعمت‌الله جزایری، سید حسن مدرس، میرزا محمدجواد اصفهانی، میزرا احمد بیدآبادی، میرزا محمدعلی شاه‏آبادی و... اشاره کرد.

محمد سعید سده‌ای