علم با عمل زیباست

دانش و دانشجو از نگاه قرآن و عترت

دعوت اسلام به علم‌اندوزی هرعلمی را در بر نمی‌گیرد و اسلام هر دانشی را علم نمی‌داند. در مکتب اسلام علم به مثابه نوری است که راه کمال‌جویی را برای انسان روشن می‌سازد؛ نه کشف معنایی که بود و نبودش تفاوت چندانی نداشته باشد و فقط آسایش زندگی در این دنیا را برای انسان، آن هم در یک یا چند بعد محدود (نه به طور مطلق)، به ارمغان آورد. اکثر کشفیات انسان در یک بعد آرامش به همراه دارد اما از جهات دیگر ضررآفرین است؛ اگرچه انسان به سبب غفلت خود، آن را ترقی در علم نام می‌گذارد حال آن که علم هرگز ضررآفرین نیست.

در مکتب تربیتی اسلام، علم باید همراه با عمل باشد نه فقط محفوظاتی در چهاردیواری ذهن. برای تبیین این معنا باید گفت ؛ علم نباید حجابی برای دانشجو گردد؛ یعنی علم را مقدمه عمل قرار دهد و دانسته‌های خود را برای تعالی بخشیدن به نفس صرف نماید و در تمام مراحل زندگی به فکر بسط و تثبیت و احصای آموخته‌ها و ترسیم خطوط قابل فراگیری باشد. همچنین علم اندوزی باید به گونه‌ای باشد که همگان از آن بهره‌مند شوند.

اسلام کسی را که علمی آموخته ولی آن را به فعل نمی‌رساند، یک کار بیهوده و عبث‌گرا می‌داند زیرا که آموختن با این هدف که فقط مفاهیمی در ذهن جای بگیرد، بی‌فایده و بی‌ثمر است و نتیجه‌ای جز خستگی ذهن ندارد. درست مثل سرمایه‌دار میلیاردری که از خرج کردن پول واهمه دارد. در این صورت همه او را تقبیح می‌کنند و وی را بخیل ملعون می‌دانند. اما مع‌الاسف اگر کسی علم و یا عرفان داشته باشد و آن را هزینه نکند؛ همه به او لقب عارف والامقام می‌دهند و وی را تقدیس می‌نمایند (در این مقایسه خوب دقت شود) ولی اسلام عارف و عالم بی‌عمل را تقبیح می‌کند.

● تلفیق دانش و عمل

جایگاه علم و عمل در اسلام برای هر محقق بابصیرتی روشن است. نبی مکرم اسلام (ص) درباره اهمیت و لزوم تحصیل علم می‌فرماید: (طلب علم فریضة علی کل حال) (۱). کسب دانش از منظر اسلام در هر حال و هر زمانی واجب است و به قدری بر این امر تأکید شده که تعلیم و تعلم را به عنوان بهترین صداق و مهریه برای زن معرفی کرده است.

اسلام آموختن دانشی را مورد تأکید قرار می‌دهد که تحصیل و نتیجه آن برای فرد و اجتماع سودمند باشد و به مادیات و طبیعیات محدود نشود و آموختن دانش، همراه با عمل به آن باشد. در غیر این صورت علم بدون عمل و عمل بدون علم چیزی جز خسارت و زیان نیست. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: (احسن العلم ماکان مع‌العمل) (۲) و کاری که بدون علم و آگاهی صورت پذیرد را تقبیح کرده می‌فرماید: (من عمل علی غیر علم کان ما یفسد اکثر عما یصلح) (۳) .

برای تحقق دانش و دانش‌محوری در جامعه، حکومت موظف است مراحل ذیل که سبب تعالی جامعه خواهد شد را در محیط‌های دانشگاهی محوری نماید:

● اندیشمندی

انسان با ترکیب خاصی از آن برخوردار است؛ به پاره‌ای از ادراکات بدیهی و اولیه دست می‌یابد. استعداد و توانایی رسیدن به این ادراکات در ترکیب وجود او قرار داده شده است، بدون این که فعلیت داشته باشد. مثلاً درک این که جزء از کل کوچک‌تر است؛ چیزی است که انسان بدان دست می‌یابد یعنی وقتی کودک در ارتباط با محیط اطراف قرار می‌گیرد، این استعداد او شکوفا می‌شود و شکل می‌گیرد. بدین معنا که: روند تکامل انسان به گونه‌ای است که این استعداد او در رابطه با محیط شکفته می‌شود.

این واحدها پایه‌هایی هستند که انسان مجموعه‌ اندیشه تاریخی‌اش را بر آن بنا کرده و براساس این ادراک‌های فطری است که اندیشه پرواز می‌کند و افق‌های نو را می‌گسترد.

متولی حکومت باید در رابطه با شکوفایی این بعد دانشجو به طور جدی و گسترده فعالیت کند. یعنی فضای زندگی آموزشی، اقتصادی، هنری، سیاسی و... دانشجو را بر این اصل، یعنی اندیشمندی استوار سازد.

تحریض و تشویق دانشجویان برای ارائه نوآوری‌ها در زمینه‌های مختلف، حمایت و تسهیل در امور لازم با اندیشه پروری و... از راه‌های مدیریت در بعد اندیشمندی است. حاکمی که اندیشه دانشجویان را تقویت کند در حقیقت پایه‌های نظام حکومتی خود را مستحکم ساخته و مدیری که باب اندیشیدن را بر صاحبان اندیشه مسدود نماید؛ در واقع قبری برای حکومت خویش حفر می‌کند.

● خودآگاهی

انسان یگانه موجودی است که بر خویشتن خویش آگاه است، می‌تواند از خود جدا شده، آن را بررسی و ارزیابی کند و آن را بشناسد. انسانی که اسیر تحمیل‌های محیط نیست، می‌تواند آنها را بررسی کند و بر آنها اشراف و آگاهی داشته باشد. این توان تأثیر بسزایی در خودیابی (ضد از خودبیگانگی که ریشه همه بیماری‌های روانی است) دارد. اساساً منطق اسلام این است که چنین شناختی، بلافاصله ما را به شناخت حقیقی می‌رساند (من عرف نفسه فقد عرف ربه) و این یک دستورالعمل اساسی برای متولیان حکومت است که هرگاه انسان بخواهد پرورنده راستین خود را بیابد، باید خویشتن را به خوبی بشناسد. گم کردن مربی راستین، نشانه گم کردن خویشتن است و گم کردن خویشتن، علامت گم کردن مربی است (لاتکونوا کالذین نسواالله فانسیهم انفسهم.)(۴)

اگر حاکم و مدیر در این بعد وارد نشود، دانشجو تحت مدیریت او، دانشجویی مقلد، اسیر بافته‌های بیگانه، عقب‌مانده و ... می‌شوند. پس بر متولیان است تا با روش‌هایی مثل تبیین پیشینه علمی- فرهنگی ملت‌ها، بیان توانایی‌های انسان، خطر دنباله‌روی از اغیار و... خودآگاهی ملی را تقویت و تثبیت نماید.

● آزادی

انسان در عین حال که یک اراده مستقل دارد؛ آنگونه که جبرگرایان می‌پندارند، تنها یک معلول نیست، بلکه خود یک علت مؤثر نیز هست. بدون اینکه بخواهیم اثرپذیری انسان را از محیط و تاریخ و فرهنگ و جامعه انکار کنیم، می‌توانیم به آزادی او ایمان داشته باشیم. یعنی انسان چیزی فراتر از گذشته زیستی، محیطی و فرهنگی خویش است. او محصول جبری و ناگزیر گذشته خویش نیست بلکه دارای یک آزادی نهایی است که قادر است براساس آن رفتار خویش را تنظیم کند.(۵)

حضرت علی(ع) این آزادی را در پایه‌های اساسی وجود انسان چنین تعریف می‌کند: «لاتکن عبد غیرک و قد جعلک الله حرا)(۶)

فرمایش علوی این پیام را دارد که اساساً وجود انسان به گونه‌ای خلق شده که آزادی محصول مسلم آن است.

● عدم تبعیض

مدیر و حکومت نباید نسبت به مردم واکنش‌های گوناگون و متفاوتی نشان دهد. همه می‌دانیم که هیچ‌کس از کمبود نالان نیست ولی همه از تبعیض بیزارند.

مدیر باید این معنا را به خوبی درک کرده، فرهنگ رفع تبعیض و مبارزه با تبعیض را در بین کارگزاران خود جاری سازد.کارگزار باید قبل از اینکه به پیکره دولت وارد شود؛ این معنا را بیاموزد و بر این اصل تربیت شود؛ ‌بدین جهت متولی دولت باید با برنامه‌ریزی تعلیمی و تبلیغی این محور را تقویت و تثبیت نماید.

پی‌نوشت‌ها در دفتر روزنامه موجود است.