تفاهم با جامعه جهانی پیرامون علم دینی

گفتگو با حجت الاسلام سید مهدی میرباقری

فرهنگستان علوم درباره مسئله علم دینی بر این اعتقاد است که باید انقلاب سیاسی در ایران به انقلاب فرهنگی بینجامد و شبکه‌ای برای هدایت توسعه علمی وضع شود، جامعه علمی کشور هم ضرورت وضع علم جدیدی را در خود حس کند،‌عوامل ساختار شکن هم در برخی از افراد جامعه علمی ظاهر گردد و در نهایت ما به یک نظریه جدید می‌رسیم که معتقدیم این نظریه جدید یک علم دینی (علمی مبتنی بر مسائل،‌مفاهیم و متد دینی) است. حال با توجه به این مفروضات برای اینکه مدعی علمی بودن این نظریه جدید بشویم، باید آن را به عرصه داوری در جامعه بین‌المللی ببریم و چنین کاری مستلزم این است که ما شناخت کاملی از جامعه علمی و هنجارها و ارزش‌ها و ملاک‌های داوری آنها داشته‌باشیم .

شناخت فرهنگستان از این مسائل که در جامعه علمی مقابلمان مطرح می‌شود در چه حد است ؟ فکر می‌کنید جامعه علمی بین‌المللی چگونه با نظریه پیشنهادی فرهنگستان برخورد می‌کند؟ و در نهایت فرهنگستان چه شواهد و قرائنی را برای اثبات نظریه خودتان در مقابله با جامعه علمی ارائه می‌کنید؟

برای پاسخ به این سوال‌ ابتدا باید بحث دقیقی را مطرح کنم و آن اینکه اصلا تفاهم چگونه اتفاق می‌افتد؟ و مبنای تفاهم میان افراد و جوامع چیست؟ آیا پایگاه تفاهم به حقیقت‌جویی انسان‌ها برمی‌گردد؟ یا پایگاه تفاهم چیز دیگری است ؟ برای پاسخ به این نوع سوالات باید به یک نظریه معرفت‌‌‌‌‌‌شناسی متوسل شد که آن نظریه به ما توضیح می‌دهد که چگونه وفاق و تفاهم میان افراد ایجاد می‌شود و چه عواملی بر تحقق این تفاهم حاکم است. به نظر من یکی از عوامل اصلی ایجاد تفاهم ،‌”تحولات اجتماعی” است و بخش دیگر آن هم مرتبط است با “ظرفیت ایمانی” که در جامعه ایجاد می‌شود . به عبارت دیگر تفاهم در مورد یک نظریه، همیشه به ظرفیت معرفت شناختی آن نظریه باز نمی‌گردد،‌بلکه عوامل بسیار متنوعی در ایجاد تفاهم موثر هستند. اگر مجموع آن عوامل را در نظر بگیریم، می‌توانیم بستر مناسبی برای ایجاد تفاهم آماده کنیم. البته در کنار عوامل اجتماعی موثر در پذیرش یک نظریه،‌این نظریه باید “قدرت دفاع عقلانی” از خودش را هم داشته باشد. منظور از دفاع عقلانی سازگاری منطقی نظریه است . یعنی یک نظریه، اول باید هماهنگی و سازگاری درونی خودش را به اثبات برساند.

علاوه بر این اگر آن نظریه ناظر به کارآمدی عینی است،‌باید بتواند قدرت خودش را در کنترل عینیت به اثبات برساند. اگر نظریه‌ای بتواند کارآمدی،‌سازگاری و عقلانیت حدود اولیه خود را به اثبات برساند، یک گام در تثبیت خود برداشته است. ولی این طور نیست که هر نظریه‌ای که این خصوصیات را داشت در جامعه علمی موفق شود. برای مثال یک نظریه‌ای که مدعی تمدن دینی است،‌تنها در صورتی به ثبت اجتماعی خواهد رسید که بستر اجتماعی لازم برای تحقق تمدن دینی پیدا شده باشد. البته یک نظریه ممکن است در مسیر رشد خودش بهینه شود و تکامل و رشد پیدا کند. حرف ما این است که همواره اقبال به یک نظریه و پذیرفته شدن آن در یک جامعه،‌ تابع دو عامل سازگاری و کارآمدی نیست. علاوه بر این دو،‌بستر اجتماعی موجود نیز نقش اساسی در پذیرش یک نظریه ایفا می‌کند. از طرف دیگر به نظر ما به برکت انقلاب‌اسلامی یک چنین ظرفیتی هم در عرصه داخلی و هم در عرصه بین‌المللی به وجود آمده است . انقلاب‌اسلامی ایران آغاز مرحله جدیدی از گرایش به معنویت در جامعه است. در جامعه پس از انقلاب شرایطی به وجود آمد که خواستار معنویت در اداره جامعه و متمایل به حضور اسلام در عرصه عمل وتحقق عینی آن در جامعه می‌باشد و آن را تعقیب می‌کند. نفس چنین انقلابی ناشی از رشد معنویت و گرایش به اسلام است.

این انقلاب با ایده‌هایی که مطرح نمود و با توجه به رشدی که در عالم پیدا کرد،‌علامتی است برای اینکه تعلق به حاکمیت وحی بر حیات بشر در حال رشد است. در لایه‌های باطنی و درونی جامعه بشری اتفاقات جدی‌ای در حال وقوع است و این ظرفیت برخاسته از ایمان، قدرت ایجاد جسارت علمی - فرهنگی را خواهد داشت، کما اینکه جسارت‌ سیاسی را ایجاد کرد.پس شرایط لازم برای ایجاد و تاسیس علم دینی دو چیز است:

۱) یکی اینکه شبکه‌ای فلسفی و دینی تاسیس شود که بتواند تولید ورشد علم را هدایت کند.

۲) دیگر اینکه یک جسارت روحی و روانی مبتنی بر ایمان دینی وتکیه بر معارف اهل بیت،‌در افراد و کل جامعه به وجود آید که مجموع اینها به یک ساختارشکنی در عرصه علم منتهی شود.

این بحث همچنین محتاج این است که ما یک نظریه دقیق در مورد تکامل علم داشته باشیم و این نظریه خود مبتنی بر یک فلسفه تاریخ یا نگاهی فلسفی به آینده تاریخ می‌باشد. اگر با چنین نگاهی تکامل علم و چگونگی تولید ورشد علم را مطالعه کردیم می‌توانیم تحلیل کنیم که چگونه باید علم دینی تولید کنیم.