شخصیت علمی امام سجاد ع

امام سجاد درباره الهی بودن علم ائمه و گستردگی دامنه آن می فرماید محمد صلی الله علیه و آله براستی امین خداوند در زمین بود و چون به ملاقات حق شتافت , اهل بیت او, وارثان وی و امینان خدا در زمین شدند

خداوند در قرآن می فرماید:

قل هل یستوی الذین یعلمون و الذین لا یعلمون

یعنی ؛ ای پیامبر! بگو آیا براستی اهل دانش و آگاهی با آنان که دانش و علم ندارند، برابرند! هرگز!

و نیز می فرماید:

یرفع الله الذین امنوا منکم والذین اوتوا العلم درجات . یعنی ؛ خداوند از میان شما انسانها، کسانی را که دارای ایمان هستند و نیز آنان را که علم و دانش عطا شده ای ، برتری می بخشد.

در این آیات ایمان و علم دو ملاک فضیلت و شرافت انسان بر دیگران معرفی شده است . و بی تردید ائمه که در پیشگاه خداوند برگزیده و ممتازند، ملاک این امتیاز را از ناحیه علم برتر و ایمان مستحکم خویش ‍ دارند. با این ویژگی که علم ایشان برگرفته شده از علوم بشری نیست ، بلکه چونان دانش انبیاء مستند به تعلیم الهی است .

خداوند درباره یحیی می فرماید:

یا یحیی خذالکتاب بقوة و اتیناه الحکم صبیا.

یعنی ؛ خداوند وحی فرستاد ای یحیی کتاب و مطالب وحی را با قدرت و جدیت دریافت کن . ما به او یحیی حکم نبوت را به هنگامی که خردسال بود عطا کردیم .

علمی که از سوی خداوند به کسی عطا شده باشد، خردسالی یا بزرگسالی آن شخص فرقی نمی کند بلکه در طفولیت می تواند به همان اندازه و کاردان باشد که در بزرگی !

قرآن درباره گفتن عیسی علیه السلام در کودکی ، می فرماید:

قال انی عبدالله آتانی الکتاب و جعلنی نبیا.

یعنی ؛ من بنده خدایم و خداوند به من کتاب آسمانی انجیل عطا کرده و مرا پیامبر قرار داده است .

امام سجاد درباره الهی بودن علم ائمه و گستردگی دامنه آن می فرماید:محمد صلی الله علیه و آله براستی امین خداوند در زمین بود و چون به ملاقات حق شتافت ، اهل بیت او، وارثان وی و امینان خدا در زمین شدند. علم منابا و بلایا، نسب عرب ، طهارت مولد آنان ، نام شیعیان و نام پدران ایشان نزد ماست . ما برگزیدگان خدا و اوصیای پیامبریم و از هر فرد دیگر، به قرآن و دین سزاوارتریم . در مراتب عالی علم قرار داریم و علوم همه انبیاء نزد ما به ودیعت نهاده شده است .

به هنگام رحلت امام سجاد علیه السلام ، زمانی که آن حضرت در بستر بیماری قرار داشت گروهی از شیعیان برای عیادت آن حضرت به حضور وی می رسیدند. در حضور آن جمع ، امام سجاد علیه السلام رو به جانب فرزندش باقرالعلوم علیه السلام کرد و فرمود: این صندوق را نزد خود حفظ کن ، در این صندوق طلا و نقره ذخیره نشده ، بلکه در آن مجموعه ای از دانشهاست .

آنچه در ادوار بعد از زبان امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام درباره معارف دین و فقه و تفسیر عقاید و اخلاق و... صادر شدت تمامی آن و مطالبی است که در نزد امام سجاد علیه السلام وجود داشت و از آن حضرت به سایر امامان بعدی منتقل گردید. ولی آن امام و پیشوای صالحان ، کمتر فرصت یافت تا علوم خویش را در محافل علمی و! برکرسی استادی به شاگردانش ابلاغ کند. با این حال هیچ کتابی را در زمینه زهد و نیایش و موعظه نمی توان یافت ، جز این که سخنان و نیایشهای امام سجاد علیه السلام زینت بخش آن است.

دانش و فضایل امام سجاد علیه السلام چیزی نبود که فقط دوستان و شیعیان بدان معتقد باشند بلکه حتی منکران مقام ولایت و نیز معاندان خاندان رسالت در مواردی به ناگزیر سر تعظیم در برابر کمالات ایشان فرود می آورند. چنان که عبدالملک مروان در پاسخ نامه امپراطور روم درماند و چاره را در آن دید که نظر امام سجاد علیه السلام را درباره آن جویا شود و پاسخ آن حضرت را به امپراطور روم بنویسد.

● احکام و مسایل فقهی

زهری می گوید: به حضور علی بن الحسین علیه السلام رسیدم ، آن حضرت از من پرسید:

گفتگوی شما با اصحاب چه بود؟

گفتم : بحث ما درباره روزه های واجب بود. نظر من و اصحابم بر این بود که ما جز روزه ماه مبارک رمضان ، روزه واجب دیگری نداریم .

امام فرمود: چنین نیست که پنداشته اید. روزه چهل قسم دارد. ده قسم آن واجب ده قسم آن حرام و ده صورت آن محل تخییر و سه قسم دیگر آن روزه اذن و هفت صورت باقیمانده روزه تأدیب و... است .

سپس امام سجاد علیه السلام به شرح و تفصیل این موارد پرداخت و در هر مورد به آیه ای از آیات قرآن استشهاد می نمود. و در پایان به نظریات مختلف هر یک از فقهای عامه در آن مسایل اشاره می فرمود.

امام سجاد علیه السلام تنها مرجع فقهی شیعیان نبود بلکه فقهای عامه نیز در بسیاری از مسایل خود به ایشان مراجعه می کرده اند. چنان که زهری برای دانستن حکم قتل غیر ممد در صورتی که مقتول برده باشد، به امام سجاد علیه السلام مراجعه کرده و حکم را از وی دریافت داشته است .

● امام سجاد علیه السلام سرور فقیهان

در عصر امام سجاد علیه السلام فقهای زیادی - بویژه در شهر مدینه - می زیسته اند، از آن جمله اند: ابوحازم ، محمد بن شهاب زهری ، سفیان عیینه ، نافع بن جبیر، سعیدبن مسیب ، عروة بن زبیر، ابوبکر بن عبدالرحمان بن حارث بن هشام ، قاسم ین محمد بن ابی بکر، سالم بن عبدالله و...

شگفت این است که وفات این فقها در فاصله ای بسیار کم نسبت به یکدیگر واقع شد به طوری که مورخان سال ۹۵ را که بیشترین فقها در آن سال بدرود حیات گفتند سنة الفقهاء نامیدند.

در عصری که که فقهای متعدد در آن حضور داشتند، مقام فقهی و علمی امام سجاد علیه السلام به حدی بارز و آشکار بود که ابن جوزی عنوان سید الفقهاء را به آن حضرت می دهد. و از بسیاری نقل می کند: ما راءینا افقه من علی بن الحسین علیه السلام

یعنی ؛ ما در میان فقیهان ، داناتر و فقیه تر از امام سجاد علیه السلام نیافتیم .

درمیان شاگردان امام سجاد علیه السلام چهره برخی از صحابه ویاران رسول خدا نیز مشهود است . مانند: جابربن عبدالله انصاری متولد ۷۸ هجری ، واثله کنانی متولد ۸۳ هجری ، سعید بن مسیب بن حزن و سعید بن جهان کنونی ، مولی ام هانی .

بسیاری از تابعین نیز افتخار شاگردی در مکتب آن حضرت را یافته اند، مانند سعید بن جبیر، محمد بن جبیر، ابوخالد کابلی ، قاسم بن عوف ، اسماعیل بن عبدالله بن جعفر ابراهیم حسن فرزندان محمد حنفیه ، حبیب بن ابی ثابت ، ابویحیی اسدی ، ابو حازم اعرج وسلمة بن دینار مدنی .

آن دسته از شاگردان امام سجاد - علیه السلام - که توفیق درک محضر برخی از امامان بعدی را نیز داشته اند، عبارتند از:ابوحمزه ثمالی ، فرات بن احنف ، جابربن محمد ابن ابی بکر، ایوب بن حسن ، علی بن کیسان حمید بن موسی کوفی ، ضحاک بن مزاحم خراسانی ، طاوس بن کیسان ، حمید بن موسی کوفی ، ابان بن تغلب بن رباح ، سدیرین حکیم بن صهیب صیرفی ، قیس بن رمانه ، عبدالله البرقی و فرزدق بن غالب .

شیخ طوسی در فهرست رجال خود، نام صد هفتاد نفر از اصحاب و شاگردان امام زین العابدین - علیه السلام - را به ترتیب حروف الفبا یاد کرده است و ما در مطالب آینده بدانها اشاره خواهیم داشت .

● اسرار و دانش های مکتوم

ائمه معصومین - علیه السلام - علاوه بر علوم بشری و معارف دینی ، از اسرار و علومی برخوردار بودند که از دیگران مخفی می داشتند و جز به برخی از اصحاب مخلص و بسیار نزدیک خویش آنها اظهار نمی کردند و علت این مخفی داشتن ، عدم ظرفیت و لیاقت مردم معمولی برای حمل و درک آن معارف بود. چنان که امام صادق - علیه السلام - می فرماید:

ای ابا! محمد به خدا سوگند، نزد ما سری از سر الهی و علمی از علوم الهی است و مأموریت داریم که از آن را تبلیغ کنیم و به خلق برسانیم ، ما وظیفه خویش را انجام دادیم ولی موضعی مناسب و تحمل کننده ای لایق برای آن اسرار و معارف نیافتیم ...

اشعاری به امام سجاد - علیه السلام - - علیه السلام - نسبت داده شده است که همین معنا را می رساند:

انی لا کتم من علمی جواهره

کی لا یری الحق ذوجهل فیقتتنا

و قد تقدم فی هذا ابو حسن

الی الحسین و وصی قبله حسنا

فرب جوهر علم لو الوح به

لقیل لی انت ممن یعبد الوثنا

و لا ستمل رجال مسلمون دمی

یرون اقبح ما یاءتونه حسنا

یعنی ؛ من گوهرهای دانش خویش را پنهاان می دارم .

تا جاهلان ، آن حقایق را دستمایه آزار و اتهام ما قرار ندهند.

در پیشینیان علی بن ابی طالب - علیه السلام - سر سلسله این گونه دانشهاست .

و سپس آن حضرت ، دانشهای خویش را به حسن بن علی و حسین بن علی منتقل گردانید.

چه بسیار دانشهایی که اگر آنها را فاش سازم .

مرا متهم به بت پرستی خواهند کرد.

و کسانی ، ریختن خونم را جایز خواهند شمرد. و این زشت ترین کارشان را نیک خواهند پنداشت .