فرهنگ وهنر زنان ایرانی

پوششی که در خلیج فارس و کرانه های جنوبی دریای عمان دیده می شود روبندی است به نام “برقع” که در ساحل استان هرمزگان و خطه ساحلی بلوچستان “ برکه “ و در حوزه بندر لنگه به نام “بتوله” خوانده می شود

● برقع، پوشش زنان جنوب

پوششی که در خلیج فارس و کرانه‌های جنوبی دریای عمان دیده می‌شود روبندی است به نام “برقع” که در ساحل استان هرمزگان و خطه ساحلی بلوچستان “ برکه “ و در حوزه بندر لنگه به نام “بتوله” خوانده می‌شود.

ایرانیان مقیم کرانه‌های جنوب خلیج فارس آن را به نام “بطوله” می‌خوانند که درستی کلمه برگردان شده آن “بتوله” و واژه حاضر با حرف “ط” عامیانه است. در جایی دیگر از لارستان “ بتیله” هم می‌نامند.

دو پوشش که پیش از اسلام و بعد از اسلام در موارد خاصی مورد استفاده بوده‌اند بدین قرارند :

- برقع

- مقنعه

واژه بتوله با فتح حرف اول و تاء مضموم است در زبان عربی به معنای “ بتل” یعنی قطع کننده. بریده شده، جدا ساخته و نیز به مفهوم هر چیزی که ماهیت اصلی را از میان بردارد یا پرده‌ای بر آن به جهت پوشش می‌کشد که دید واقعی را می‌برد. امروز در میان اقوام و گروه‌های مختلف جهان عرب و دسته‌ای از ایرانیان مرزنشین هنوز وجود برقع پرده از چهره ماهرویان آفتاب زده جنوبی نگرفته و ساخت برقع به اشکال مختلفی درآمده که از نظر برش و ساختمان به اصطلاح با مد متنوعی درجه‌بندی می‌شود ؛

- برقع بادیه نشینان عمان

- برقع زنان بندرعباس

- برقع روستاییان بندرعباس در کشار و کلات تا آخر

چهره گیرترین نوع برقع همانا برقع مورد استعمال روستاییان بندرعباسی و اعراب بدوی عمان است. زیباترین نوع برقع موجود در ساحل شمال خلیج فارس برقع زنان بحارنه شیعه مذهب و عرب زبان بندر لنگه است که ظریف و زیبا و چشمگیر است.

و اما از نظر هزینه پرخرج‌ترین نوع برقع ،بتوله مهاجرین بحرینی بندرلنگه است که از ایرانیان اصیل سلیم النفس و نجیب این شهراند . این گروه دارای مذهب حقه جعفری اثنی عشری هستند.

● سوزن دوزی،‌هویت زن بلوچ

صنعت دستی سوزن دوزی بلوچی به عنوان هنری مرجع و نمادین در استان سیستان و بلوچستان مطرح بوده و در خارج از کشور بویژه در خاورمیانه از صنایع معروف و شناخته شده است.

سوزن دوزی از هنرهای دستی زنان و دختران بلوچ است که امروزه به علت استقبال زیاد مردم در سراسر دنیا بسیار مورد توجه است .

زنان بلوچ با دوختن نقش‌هایی بر روی پارچه با نخ‌های مخصوص و در برخی موارد با نخ‌های زرین و سیمین این تکه‌ها را به روی آستین،‌دامن و یقه و جلوی لباس‌های بلوچی وصل کرده زیبایی خاصی به آن می‌بخشند .

در گذشته تکه‌های سوزن‌دوزی برای محافظت و پوشش بیشتر لباس زنان استفاده می‌شد و امروزه زیبایی،‌ هنر و صنعت نیز به آن افزوده شده است.

سوزن دوزی در نقش‌ها و مدل‌های متفاوتی با عناوینی شامل پرگار، سراوانی، هفت تاری،‌ جاوک، شیدا و یکتاری در فرآورده‌هایی مانند جاکلیدی ،‌گوشواره ،تل سر،‌قاب عکس، جلد آلبوم و رومیزی تولید و عرضه می‌شود.

در این دیار هنرمندانی زیست می‌کنند که آوازه پشتکار و شکیبایی آنان از گذشته‌های دور بر سر زبان‌ها بوده و جنبه‌های مختلف زندگی را چه در زمینه هنری و غیره در گردونه زمانه دیده و با آن چرخیده‌اند.

به جز ترانه‌ها و نغمه‌ها ‌صنایع دستی نیز بیانگر چهره‌ای از زندگی مردمان بلوچ است که در رنگ‌ها و نقش‌های “سوزن دوزی” ،‌” گلیم” و “ حصیر” آنها مفهوم می‌یابد.

فعالیت‌های صنایع دستی به روش سنتی در استان سیستان و بلوچستان عمدتا توسط زنان انجام می‌شود . زنان و دختران بلوچ به علت نوع زندگی بومی از هفت سالگی برای تزئین لباس خود “سوزن دوزی” را می‌آموزند و بدین ترتیب علاوه بر پرداختن به هنرهای صنایع دستی به امرار معاش خانواده نیز کمک می‌کنند.

در این استان زنان به قدری مشتاقانه به هنر صنایع دستی می‌پردازند که سایر کارهای صنایع دستی نیز همچون سفالگری، ‌قالیبافی و گلیم بافی و حتی نمد مالی که کار مردان است توسط آنان انجام می‌شود.

سوزن دوزی بلوچستان هنری ارزشمند است که از آن به عنوان نور چشم و سند هویت و موجودیت و پشتوانه زنان بلوچ نام برده می‌شود . سوزن دوزی با زندگی روزمره زنان بلوچستان آمیخته است وهر دختری به موازات آموزش اصول زندگی ، سوزن دوزی را نیز فرا می‌گیرد و با نقوشی هندسی( گلها و بوته‌ها و ترکیب رنگ‌ها ) جهانی خیال انگیز را به نمایش می‌گذارد. تمامی زنان بلوچ- چه آنها که در ایران و در استان سیستان و بلوچستان زندگی می‌کنند و چه آنها که در پاکستان وافغانستان یا در دیگر نقاط دنیا ساکن‌اند- از سوزن دوزی برای تزئین لباس‌هایشان استفاده می‌کنند. سوزن دوزی هنری است با قدمت و سابقه‌ای به بلندای تاریخ بلوچستان؛ از این رو به آن بلوچی دوزی هم می‌گویند. این هنر(صنعت) ریشه در تار و پود زندگی عشیره‌ای منطقه دارد و بازتاب ذوق و خلاقیت زنان در آیینه نقوش و طرح‌های جاودانه است .

ریشه‌های این هنر را می‌توان در لایه‌های زیرین تاریخ قومی منطقه یافت. هرکجا که ردپایی از زنان بلوچ یافت شود بی‌هیچ واسطه‌ای سوزن دوزی نیز عظمت خویش را به دیده می‌کشاند. در حال حاضر در تمام بلوچستان زنان سوزن دوز به این هنر مشغول‌اند. از مشهورترین و مرغوب‌ترین نمونه‌های سوزن دوزی‌ تولیدات مناطق “قاسم آباد “ و “ نکوچ ایرانشهر” و “ چانف” در “نیک شهر” است.

ابزار کار سوزن دوزی شامل سوزن یا سوچه و قیچی یا مقراض و انگشتانه یا شستی است .

سوزن‌‌دوزی‌ها به ۳ نوع پرکار و میان کار و کم کار تقسیم می‌شود. نوع پرکار روی پارچه‌های ریز بافت و تمام سطح قطعه پارچه مورد نظر سوزن دوزی می‌شود، در نوع میان کار قسمت بیشتر پارچه سوزن‌دوزی می‌شود و در نوع کم کار فواصل طرح‌‌ها بر اساس تشخیص سوزن دوز پر می‌شود .

لباس زنان بلوچی از ۶ قطعه سوزن‌دوزی شده تشکیل شده است . از این قطعات آن را که برای پیش‌سینه است “ جی “ یا “زی” و قطعه دیگری که به شکل محراب ۵ ضلعی است و در قسمت پایین پیراهن به صورت عمودی به موازات پیش سینه از کمر پیراهن تا نزدیکی‌های پایین دامن دوخته می‌شود در اصطلاح “ پندول” یا “ گوپتان “ می‌نامند. دو قطعه زینت بخش سر آستین پیراهن و دو قطعه نیز زینت بخش سرپاچه‌های شلوار زنان بلوچ است. در برخی از مناطق بلوچستان به این نوع دوخت “ کریک” و “بدنک”‌و “ جیک “ نیز گفته می‌شود .نقش ونگارهای سوزن دوزی را نسل به نسل مادران به دختران می‌آموزند و در لایه‌های زیرین ذهن زنان بلوچستان رخنه می‌کند.

فرزانه رضوانی