صنایع پتروشیمی خاورمیـانه و آفریقـای شمالی

تولیدکنندگان خاورمیانه توسعه واحدهای پایین دستی پتروشیمی را مدنظر قرار داده اند تا محصولات پلاستیکی با ارزش تری تولید کنند این استراتژی به دلیل محدودیت خوراک گاز و افزایش هزینه طرح ها همراه با نگرانی سرمایه گذاران بوده است

تولیدکنندگان خاورمیانه توسعه واحدهای پایین دستی پتروشیمی را مدنظر قرار داده اند تا محصولات پلاستیکی با ارزش تری تولید کنند. این استراتژی به دلیل محدودیت خوراک گاز و افزایش هزینه طرح ها همراه با نگرانی سرمایه گذاران بوده است.

برخی از تحلیلگران بر این عقیده اند که تبدیل مواد شیمیایی پایه به مشتقاتی همچون پلاستیکها و مواد شیمیایی ویژه، سوددهی بیشتری داشته و در بلندمدت تولید محصولات متنوع تر موجب ایجاد مشاغل بیشتری می شود. خرید شرکت آمریکایی GE Plastic از سوی سابیک به مبلغ ۶ر۱۱ میلیارد دلار قلمرو جدیدی را برای صنایع پتروشیمیایی خاورمیانه در پی دارد و از طرفی سابیک را به عنوان اولین شرکت چند ملیتی عربستان سعودی معرفی می کند. با آنکه سابیک تولیدکننده مواد شیمیایی اساسی است، باز هم در منطقه خلیج فارس تأکید زیادی بر تولید پلاستیکها و مواد شیمیایی پایین دستی دارد. شرکت ۹ میلیارد دلاری پتروشیمیایی کایان سعودی، محصولات جدیدی مانند پلی کربنات و فنل را در عربستان سعودی تولید می کند. هم اکنون ارزش طرحهای پتروشیمی در دست اجـرا در خاورمیانه ۱۲۸ میلیارد دلار است.

● کمبود گـاز

طرح های پایین دستی مانند مجتمع ۸ میلیارد دلاری شرکت Sipchem و مشتقات آن در جبیل و همچنین مجتمع پتروشیمیایی/ پالایشگاهی Ras Tanura شرکت آرامکو/ Dow با سرمایه ۲۵ میلیارد دلار بیش از ۳۰ محصول را عرضه می کنند. جهت گیری صنایع پتروشیمی عربستان سعودی تحت تأثیر محدودیت های خوراک گاز ارزان قیمت در منطقه شکل می گیرد. استفاده از خوراک اتان در بسیاری از طرحهای کراکر منطقه خلیج فارس محدود شده است. در نتیجه توسعه دهندگان صنایع پتروشیمی به خوراک های سنگین تر در دسترس مانند پروپان، بوتان و نفتـا روی آورده اند و توسعه روزافزون فرآیندهای پایین دستی را برای جایگزینی محصولاتی از قبیل پلی اتیلن و پلی پروپیلن دنبال می کنند و تنها قطر با داشتن بزرگترین میادین گاز غیر همراه دریایی جهان می تواند ادعا کند که حتی با افزایش برداشت از میادین گاز شمالی خود، کماکان گاز زیادی در اختیار خواهد داشت.

● مشوق های دولتی

بسیاری از کشورهای حوزه خلیج فارس به منظور ایجاد اشتغال برای جمعیت جوان خود، سرمایه گذاری در صنایع پایین دستی را در الویت قرار داده اند چراکه این صنایع به شدت به نیروی کار نیازمند است. برای مثال طرحهای بزرگ Petro Rabigh, Ras Tanura که مشترک بین شرکت آرامکوی سعودی و شریک خارجی است از طریق ایجاد یک پارک صنعتی موجب تشویق کشورها به تأسیس کارخانجات محلی شده و بدین ترتیب شرکتهای خصوصی می توانند مواد شیمیایی Ras Tanura را به طیف وسیعی از پلاستیکها و مواد افزودنی خوراکی و محصولات پزشکی تبدیل نمایند. صنایع پایین دستی با ایجاد تنوع در محصولات و خلق فرصتهای شغلی، موجب کم رنگ شدن مزیت هزینه نقدی دسترسی به خوراک ارزان می شوند.

افزایش شدید هزینه های مهندسی، تدارکات و ساخت (EPC) موجب ایجاد مشکلاتی در تأمین منابع مالی طرحها شده است. برای مثال شرکت صنایع پتروشیمی عمان (OPIC) خواستار بررسی مجدد طرح Sohar Olefins بدلیل افزایش هزینه های آن شده و بودجه مورد نیاز طرح Petro Rabigh عربستان سعودی نیز که در ابتدا ۸ر۴ میلیارد دلار پیش بینی شده بود، دو برابر شده و تا ۱۰ میلیارد دلار افزایش یافته است.

سابیک نیز تأمین ۵ر۱ میلیارد دلار سرمایه مورد نیاز مجتمع کایان سعودی را به تأخیر انداخته است، از طرفی شرکت کود شیمیایی قطر (Qafco) هم مشکلاتی برای تأمین مالی توسعه خط تولید پنجم خود داشته است. سرمایه گذاران اینگونه طرحها از نهادهای نیمه دولتی هستند که سابقه خوبی در امر سرمایه گذاری دارند.

● گرانی اعتبـار

با افزایش هزینه های دریافت وام و عدم تمایل بانکها به دادن وام به طرحهای با ریسک بالا، میزان وام داده شده کاهش می یابد. امروزه در میان کشورهای خلیج فارس حداکثر مقدار وام دریافت شده برحسب اعتبار مالی طرحهای متداول حدود ۵ر۲ – ۲ میلیارد دلار است و Islamic Finance هم یک میلیارد دلار به آن اضافه می کند، نسبت استاندارد ۷۰ درصد تسهیلات بانکی به ۳۰ درصد سرمایه نقدی برای سرمایه گذاری در بعضی طرحها کافی است.

پس از پنج سال سوددهی، اغلب ناظران صنعت پیش بینی کرده اند در سال ۲۰۰۹ سوددهی صنایع پتروشیمی کاهش یافته و میزان عرضه بر تقاضای محصولات پیشی گیرد.

● رتبه بندی تولیدکنندگان

تعجب آور نیست که سابیک همچنان به عنوان بزرگترین تولیدکننده محصولات پتروشیمی در میان کشورهای شورای همکاری خلیج فارس باقی بماند. اما آنچـه قابل پیش بینی نیست فاصله بین این شرکت و تولیدکننده بزرگ بعدی است.

به گزارش Meed در میان تولیدکنندگان محصولات پتروشیمی کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، ظرفیت تولید سابیک هشت برابر نزدیکترین رقیب خود یعنی شرکت Qafco است و اگر ظرفیت تولید مواد شیمیایی اساسی سابیک اروپا هم محاسبه گردد، این مقدار باز هم افزایش می یابد. سابیک با در اختیار داشتن خوراک ارزان قیمت و حمایتهای شدید دولت عربستان، استراتژی رشد جاه طلبانه ای را دنبال می کند. تا پایان سال ۲۰۰۶، سابیک یازدهمین شرکت شیمیایی دنیا برحسب میزان فروش و اولین شرکت برحسب میزان سوددهی و ارزش بازار سهام بوده است و با خرید شرکت GE Plastics در سال ۲۰۰۷، تا پایان این سال در فهرست ده شرکت برتر جهانی قرار می گیرد. تا پایان سال ۲۰۰۹، سابیک با راه اندازی شرکت ملی پتروشیمیایی ینبوع (Yansab) و شرکت پتروشیمیایی شرق که به ترتیب مالکیت ۵۵ و ۵۰ درصد از آنها را در اختیار خود دارد به پنجمین تولیدکننده برتر جهان تبدیل خواهد شد. به پیش بینی برخی تحلیلگران در صورت ادامه این نرخ رشد، سابیک تا سال ۲۰۱۵ بزرگترین شرکت پتروشیمیایی دنیا خواهد بود.

● عربستان سعودی

شرکت پتروشیمی Sahara و Tasnee هر دو طرح های پلیمری بزرگی دارند که تا پایان سال ۲۰۰۹ به بهره برداری می رسند. پیش بینی می شود شرکت معادن عربستان سعودی (Maaden) در اوایل سال ۲۰۰۸ به این فهرست اضافه شود، مجتمع کود شیمیایی Ras al- Zour در سال ۲۰۱۱، به بخش کود شیمیایی وارد خواهد شد. این مجتمع تقریباً یک چهارم ظرفیت جهانی ۳ر۱۲ میلیون تنی کود شیمیایی دی آمونیم فسفات (DAP) را در اختیار خواهد داشت. شرکتهای Maaden و Sahara با هم از طریق شرکت مشارکتی Arabian Chlor Vinyl Co. در حال احداث یک مجتمع اتیلن دی کلراید در جبیل می باشند. Sahara قصد دارد که با Arabian Acrylate Company به بخش آکریلیک وارد شود. پلی بوتیلن ترفتالات (PBT) شرکت پتروشیمی Osos و مجتمع های آمین Arabian Amines Company از دیگر طرحهای خصوصی مشارکتی عربستان سعودی در آینده می باشند.

● امارات متحده عربی

در امارات متحده عربی تمرکز اصلی بر شرکت Abu Dhabi Polymers Co. (Borouge) است که فاز دوم توسعه آن برای افزایش تولید الفین ها بوده و همچنین طرحی برای ساخت پلی کربنات و فنل دارد. در بخش پایین دستی هم واحد ملامین جدیدی با استفاده از خوراک اوره شرکت Ruwais Fertiliser Co. (Fertil) در حال احداث است. شرکت Fertil در حال طرح ریزی خط تولید جدید اوره/ آمونیاک در واحد Ruwais است.

● کویت

افزایش ظرفیتها در کشورهایی مانند کویت، عمان، و بحرین به دلیل کمبود خوراک گازی در دسترس با مشکل روبرو گردیده و شرکت Equate ظرفیت خود را از طریق طرح الفین II افزایش می دهد.

● قطـر

قطر با داشتن منابع گازی فراوان، طرح های جاه طلبانه ای برای صنایع پتروشیمیایی دارد. امروزه این کشور بیشتر بر تولید مواد شیمیایی بالادستی تمرکز دارد. پیشرفته ترین طرح در حال احداث قطر، در شهر Mesaieed بوده که توسط شرکت کرهای Honam Petrochemical و شرکت Qatar Intermediate Holding Co. احداث می شود و تا سال ۲۰۱۱ به بهره برداری می رسد. بزودی هم واحد دیگری با همان اندازه توسط دو شرکت Us Qatar Petroleum و اکسون موبیل در شهر Ras Laffan احداث می شود. در سال ۲۰۰۶، پلی اتیلن سبک تولیدی توسط Qapco به میزان ۴۰۹ هزار تن در سال بوده است.

شرکت کود شیمیایی قطر (Qafco) در اکتبر ۲۰۰۷ بدلیل شرایط نامساعد بازارهای اعتباری مجبور به انتشار اوراق قرضه بمنظور سرمایه گذاری ۲ر۱ میلیارد دلاری در مجتمع Qafco V Fertiliser شد که شامل تولید روزانه ۳۵۰۰ تن اوره و دو خط تولید آمونیاک هر یک به ظرفیت ۲۲۰۰ تن در روز است. این طرح ظرفیت تولید اوره و آمونیاک این شرکت را بیش از ۲ میلیون تن افزایش خواهد داد. کافکـو همچنین در حال احداث یک واحد ملامین است.

هزینه های پایه احداث واحدها بیش از ۲۰ درصد نسبت به سال گذشته افزایش یافته است. همانطورکه افزایش قیمت نفت موجب گرانی تولید محصولات پتروشیمی در اروپا و آمریکای شمالی طی ۱۲ ماه گذشته شده است، هزینه کمپرسورها، مواد انبوه و رآکتورها هم روی بودجه طرح ها تأثیر گذاشته است. در اوایل نوامبر ۲۰۰۷، شرکت پتروشیمیایی قطر (Qapco) پیش بینی نمود که بدلیل افزایش قیمت های ارائه شده از سوی پیمانکاران، هزینه های واحدها حدود ۱۵ درصد افزایش یابد و شرکتهای دیگر هم رقمی نزدیک به ۲۵ درصد را اعلام نمودند.

● عمـان

تکمیل واحدهای پایین دستی پلاستیک ها در منطقه آزاد تجاری Salalah در جنوب عمان حاکی از آغاز دوره جدیدی در صنایع پتروشیمی عمان است. شرکت Octal Holding در اواخر سال ۲۰۰۶ بهره برداری از واحد تلفیقی تولید رزین پلی اتیلن ترفتالات (PET) و پلی اتیلن ترفتالات بی شکل (APET) را در Salalah اعلام نمود.

بنا بر اظهار نظر مدیرعامل شرکت Octal Holding، این شرکت تمایل چندانی به تولید محصولات اساسی صنایع پتروشیمی نداشته و عمده تلاش خود را در صنایع بسته بندی استایرنی و پلی استایرنی قرار داده است. از آنجائیکه عمان مانند بسیاری از کشورهای خلیج فارس تمایل به ایجاد شغل برای نیروی کار خود در صنایع پایین دستی دارد و از دیگر مزایایی از قبیل داشتن توافق نامه تجارت آزاد با آمریکا، زیرساختهای مناسب تولید و موقعیت ویژه در مسیر راه دریایی کشتیرانی شرق به غرب برای واردات و صادرات مواد اولیه و محصولات نهایی بهره مند است، توانسته است سرمایه مورد نیاز طرحهای خود را از منابع مالی و سرمایه گذاران داخلی خود تأمین نماید. هم اکنون مطالعات فنی- اقتصادی بزرگترین طرح پتروشیمیایی عمان با سرمایه ۷ میلیارد دلار در حال انجام است.

● لیبـی

در اوایل سال ۲۰۰۷، دولت لیبی با امضای توافقات تجاری با دو شریک خارجی به منظور ارتقای زیرساختهای صنایع پتروشیمی، گامهای اساسی به سمت توسعه کشور برداشت. این توافقنامه ها با شرکت آمریکایی Dow و شرکت نروژی Yara امضاء شد و راه را برای اولین سرمایه گذاری بین المللی در صنایع پتروشیمی که آغاز آن در دهه ۱۹۹۰ بود، هموار نمود. به این ترتیب پایه های اولیه تعمیرات اساسی واحدهای پتروشیمی پس از آغاز توسعه در دهه هفتـاد میلادی، به مرحله اجرا درآمد.

از دهه هفتـاد میلادی تاکنون، لیبی برای توسعه صنعت پتروشیمی خود طرحهای بزرگی مدنظر داشته که اغلب بی ثمر بوده اند و تنها موفقیت های کسب شده توسط لیبی به ترتیب: مجتمع کود شیمیایی Marsa el- Brega، واحد پتروشیمیایی کوچکی در Abu Kammash و یک مجتمع پتروشیمیایی بزرگ در Ras Lanuf بوده است که به ترتیب در اواخر دهه ۱۹۷۰، در اوایل دهه ۱۹۸۰ و در سال ۱۹۸۷ راه اندازی گردیده اند. در آن دوران، توسعه صنایع پلاستیک و هیدروکربنی لیبی بدلیل دو دهه تحریم های آمریکا و بیش از ده سال تحریم های بین المللی متوقف شده بود. به گزارش MEED میزان سرمایه گذاری دولت لیبـی در صنایع پتروشیمی ۱۸ میلیارد دلار درنظر گرفته شده است.

با بهبود فعالیت بخش پایین دستی، طبیعی است که لیبی به سمت صنایع پتروشیمی روی آورد. انزوای طولانی مدت سبب گردیده منابع هیدروکربنی این کشور دست نخورده باقی بماند، تا چندی پیش مرکز توجه دولت لیبی بر نفت بود و گاز طبیعی (جزء اصلی صنایع پتروشیمی بر پایه گاز اتان) نادیده گرفته شده بود. در پنج سال گذشته، ظرفیت تولید گاز لیبی دو برابر و به یک تریلیون فوت مکعب در سال رسیده است. بعضی از تحلیلگران، مخازن گاز لیبی را تا دو برابر منابع کشف شده (۵۳ تریلیون فوت مکعب) تخمین می زنند.

اروپـا و آمریکـا بازارهای همیشگی لیبی می باشند. نه تنها تولید گاز اروپـا رو به کاهش است، بلکه هزینه گاز تولیدی در لیبی معادل ۱۵-۱۰ درصد هزینه گاز تولیدی در اروپا و آمریکا است.

بازار تقاضای محصولات پتروشیمیایی در این نواحی رو به افزایش است. رشد مصرف محصولات پتروشیمیایی در اروپا بطور متوسط ۴-۵ر۳ درصد تا سال ۲۰۱۰ پیش بینی شده است.

● حرکت بسوی تحول

عوامل تأثیرگذار بر اقتصاد مانند بیکاری از علل مهم توسعه صنایع هیدروکربنی پایین دستی لیبی است. توسعه صنایع پتروشیمی به معنای ایجاد فرصتهای شغلی بوده و عامل رشد ساخت و ساز است. این موضوع برای بازار اشتغال لیبی با نرخ بیکاری ۱۳ درصدی بسیار با ارزش است. تقریباً نیمی از جمعیت ۶ میلیون نفری لیبی زیر ۲۰ سال هستند و به همین علت بیکـاری از نگرانی های بزرگ این کشور است.

طرحهای پتروشیمیایی لیبی در مقایسه با دو کشور همسایه الجزایر و مصر، هنوز در دوران طفولیت بسر می برند. در دهه سیاه ۲۰۰۲-۱۹۹۲ تقریباً همه سرمایه های خارجی بدلیل جنگ خونین داخلی از لیبی خارج شدند و کشور بطور چشمگیری به عقب بازگشت. در تابستان ۲۰۰۷ قراردادهای واحدهای متانول و کراکر اتان به عنوان بخشی از برنامه صنایع پتروشیمی واگذار گردید. این قراردادها شامل برنامه هایی برای ۵ واحد جدیدالتأسیس است. امکان دارد یک توافقنامه تجاری دیگر برای واحد کراکر Fuel oil طی چند ماه آینده امضاء شود.

کشور مصر هم طرح های بزرگی در خاورمیانه دارد. این طرحها شامل بیش از ۲۰ واحد تا سال ۲۰۲۲ و حدود ۱۵ میلیون تن در سال محصولات میانی و نهایی است. از میان مطالعات انجام شده یکی با شرکت کانادایی Agrium جهت احداث واحد کود شیمیایی و دیگری با متانکس کانادا برای احداث واحد متانول به امضاء رسیده است و طرحهای دیگر در مرحله امکان سنجی هستند.