نمی توان از حافظه زمان سوءاستفاده کرد

خیزش عظیم اجتماعی مردم در سال های منتهی به انقلاب اسلامی ایران منجر به ظهور نسلی جدید از موسیقیدانانی شد که به سبب ارتباط تنگاتنگ خود با مردم و جامعه آن روز از ویژگی های خاصی برخوردارند

خیزش عظیم اجتماعی مردم در سال های منتهی به انقلاب اسلامی ایران منجر به ظهور نسلی جدید از موسیقیدانانی شد که به سبب ارتباط تنگاتنگ خود با مردم و جامعه آن روز از ویژگی های خاصی برخوردارند. بی شک هنرمندان بزرگ بسیاری در تاریخ هنر یک مرزوبوم سهم دارند اما باید پذیرفت برخی از ایشان بسته به زمان، مرزهای هنر خاص را درمی نوردند و آنچنان با عامه مردم - که خود نیز از آنان برآمده اند- درمی آمیزند که زبان حال جامعه خود شده و آثارشان در کنار ارزش های والای هنری به پدیده یی اجتماعی نیز بدل می شود که در این میان موسیقی و شعر به ویژه در صورت تلفیق عملاً بیشترین کاربرد و تاثیرگذاری را داشته و خواهند داشت.

جنبه دیگر خاص بودن این دسته از هنرمندان تاثیر دوچندانی است که آثار و فعالیت هایشان در جامعه بر جا می گذارد. این آثار به سبب ویژگی های اجتماعی خود می تواند بی آنکه استانداردهای هنری خود را برای ارتباط با مردم نا آشنا با معیارهای آن هنر تنزل بخشد، مرزهای مخاطب معمول را بشکند و در دل و ذهن عامه نیز جای خود را بیابد و کاربرد اجتماعی و هنری بسیار وسیعی را در پی داشته باشد، چرا که این آثار در پشت لایه اول و کوتاه مدت تاثیرگذاری که همان بعد اجتماعی و کاربردی آن است، در طول زمان سلیقه هنری بخش بسیار بزرگ تری از جامعه را به نسبت دیگر آثار هنر جدی ارتقا می بخشند و بالقوه جامعه را برای یک جهش فرهنگی در آینده مهیا می سازند؛ واقعه یی که کم و بیش در موسیقی پس از انقلاب شاهد آن بوده و هستیم که اگر حمایت و برنامه ریزی بهتری را نیز از سوی متولیان فرهنگی طی ۳۰ سال اخیر به همراه داشت، می توانست بسیار موثرتر و گسترده تر بروز کند.

در حوزه موسیقی ایرانی از این دست هنرمندان بسیارند و اگر از تصنیف سازان و شعرای مرتبط با این حوزه در دوران مشروطه و کشاکش های اجتماعی ابتدای دوران پهلوی اول مانند «عارف قزوینی»، «ملک الشعرای بهار»، «میرزاده عشقی»، «امیر جاهد» و... که آثارشان با بار اجتماعی متاثر از آزادیخواهی و مبتنی بر شرایط زمانه خود توانست با نفوذ به بخش هایی از اجتماع تاثیرگذار باشد و ماندگار شود، بگذریم، در دهه های ۲۰ الی ۴۰ شمسی شاگردان «ابوالحسن خان صبا» و ادامه دهندگان مکتب «علینقی وزیری» در ارتباط با هم در فضایی دیگر و با تکیه به محمل رادیو توانستند نوعی از موسیقی مردم پسند را به جامعه ارائه دهند که رابطه بسیار محکمی با ریشه های موسیقی دستگاهی و نسل های پیش از خود داشت. این اتفاق در زمانی که سرآغاز ورود و اشاعه موسیقی های پاپ غربی و ایرانی مبتنی بر موسیقی غرب بود توانست تا حدود زیادی جایگاه موسیقی ایرانی را در اجتماع آن زمان حفظ کند و به نسل های بعد از خود برساند اما بخش مهمی از این گونه موسیقی به مرور زمان و برای حفظ جایگاه خود در رقابت با موسیقی های پرزرق و برق پاپ به انواع عامه پسندتر و دورتر از اصول زیبایی شناسانه موسیقی ایرانی کشیده شد.

استمرار و گسترش این روند کم کم برخی موسیقیدانان دلسوز حوزه موسیقی ایرانی و متولیان فرهنگی را نگران ساخت و حرکت هایی برای حفظ و احیای موسیقی ایرانی از سوی آنان به صورت مستقل یا در قالب تشکل های مختلف دولتی و دانشگاهی که مهم ترین آن مرکز حفظ و اشاعه موسیقی ایرانی به تولیت رادیو و تلویزیون ملی ایران بود آغاز شد و نهایتاً برآمدگان همین جریان سکان موسیقی ایرانی را طی جریانات منجر به انقلاب در دست گرفتند. از مهم ترین آهنگسازان این دوران که توانستند با آثار خود ضمن نفوذ در جریان حرکت مردم طی حرکت آزادیخواهانه خود، روندی جدید و پویا در موسیقی ایرانی ایجاد کنند که آثار آن به وضوح هنوز هم در بین نوازندگان و آهنگسازان نسل پس از ایشان هویداست می توان از «محمدرضا لطفی»، «حسین علیزاده» و شادروان «پرویز مشکاتیان» به عنوان طلایه داران این جنبش که به جنبش احیا نیز معروف است، نام برد.

بدیهی است دغدغه آزادیخواهی، مردم و کشور در این هنرمندان از ویژگی و اهمیت بالایی برخوردار بوده که موجب ایجاد و خلق چنین آثاری شده است. در کنار تاثیراتی که این سه هنرمند در اثر همزیستی و همکاری بر یکدیگر داشته اند، شاید باز هم به جرات بتوان گفت این ارتباط با جامعه و فرهنگ کهن ایرانی در پرویز مشکاتیان با بروز و نمود بیشتری همراه بوده است؛ هنرمندی که امروز بنا به مناسبتی تلخ قرار است بیشتر به او بپردازیم. حس وطن دوستی و به نوعی وطن پرستی در آثار و گفته های مشکاتیان چنان پدیدار و بارز است که احتیاجی به تاکید ندارد و با کوچک ترین مراجعه به گفت وگوها و آثار وی از کلمات و جمله ها تا ملودی، ریتم، سازبندی و انتخاب اشعار همه گواه بر اهمیت بسیار پررنگ ایران و فرهنگ ایرانی نزد وی دارد.

او به خوبی با فرهنگ و تاریخ ادبیات ایرانی آشنا بود و به آن فخر می کرد و آن را دستمایه ساخت آثار و تصانیف جاودان خود می نمود؛ جاودانگی که برآمده از زاویه بکر نگاه او به همین فرهنگ و تاریخ بود و شوریدگی او به آنها رنگی نو و دل انگیز می بخشید. آثار او سهل و ممتنع بود، از یک طرف چنان به اصول و ریشه های فرهنگی کهن کشورمان وابسته بود که در نگاه اول گویا از دل تاریخ و تفکر غنی و باستانی ایرانی استخراج شده اند و از سوی دیگر با کمی دقت آنچنان تازه و بدیع که گویا برای اولین بار است چنین صدایی را می شنویم؛ از ریتم و ملودی گرفته تا رنگ خاص صدایی که از ساز یا از قطعات گروهی اش به گوش می رسد.

اما از طرفی دیگر همین ارتباط فرهنگی را نیز می توان سرچشمه انزوای او در سال های اخیر دانست. هنرمندی که در دوران فوران آزادیخواهی مردم آنچنان پا به عرصه اجتماع می گذارد و با آثار آتشین خود ایشان را همراهی می کند، چگونه است که در سال هایی دیگر چنین به کنج خلوت خود فرو می رود؟ بد نیست باز هم به گفته های وی در مصاحبه ها و گفت وگوهایی که با نشریات و رسانه های مختلف داشته و کم هم نیستند، مراجعه کنیم. او از سال ها پیش تقریباً بدون استثنا از رویه برخورد دستگاه های دولتی متولی فرهنگ با موسیقی و به ویژه صدا و سیما به شدت انتقاد و گله کرده بود.

به خوبی می توان دغدغه و بار اندوهی را که از چنین برخوردهایی با این میراث گرانمایه، آن هم از سوی به ظاهر متولیان آن بر دل داشت، درک کرد ولی او باز ملجأ را مردم می دانست و بارها گفته بود «می شود از عاطفه زمان سوءاستفاده کرد اما با حافظه زمان نمی شود کاری کرد و مردم در درازمدت قضاوت درست می کنند...» و این همان خیل مردمی بودند که برای وداع بر سر پیکر او جمع آمدند و دغدغه های او را با اعتراض نمادین به سخنان نماینده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، که نه به شخص بلکه به روندی تاریخی که خود و هنرمندشان نمی پسندیدند، بازگو کردند.

کیوان فرزین