با هم بودن برای بهتر زیستن

سازمان بهزیستی نامی آشنا برای دردمندان است آدم هایی که جز در انتظار مددکار بودن توان کار دیگری را ندارند و برای زیستن و ادامه حیات دل در گروی کمک دیگران دارند

سازمان بهزیستی نامی آشنا برای دردمندان است. آدم‌هایی که جز در انتظار مددکار بودن توان کار دیگری را ندارند و برای زیستن و ادامه حیات دل در گروی کمک دیگران دارند. سازمانی که خود با مشکلات بسیار باید مشکل‌گشای دیگران باشد.سازمان بهزیستی در آستانه چهارمین دهه زندگی خود است، سازمانی که باید دستگیر دست‌هایی باشد که برای محبت دراز شده‌اند واگر از اینجا پاسخی نشنوند دستگیر دیگری نمی‌یابند.

تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی تشکیلات متمرکزی برای ارائه خدمات بهزیستی وجود نداشت و خدمات نسبتا مشابهی به صورت پراکنده توسط دستگاه‌های مختلف ارائه می‌شد. نمونه روشن آن خدماتی بود که تحت عنوان اوقاف ارائه می‌گردید. این فعالیت‌ها بتدریج به عهده دستگاه‌های سازمان یافته‌ای گذاشته شده و به صورت متشکل‌تری در خدمت مردم قرار گرفت. در آغاز انقلاب اسلامی، تاکید بر توسعه عدالت در توزیع منابع و خدمات‌رسانی همه‌جانبه توسط دولت، شکل‌گیری نهادهای مختلفی را به‌دنبال داشت.

شهید دکتر محمدعلی فیاض بخش پس از آن که به پراکندگی سازمان‌های رفاهی و توانبخشی کشور و عدم هماهنگی لازم بین آنها پی برد، با کمک و همفکری شهید سید محمدباقر لواسانی و تنی چند از همفکرانش لایحه تشکیل سازمان بهزیستی کشور را به شورای انقلاب پیشنهاد کرد و پس از تصویب آن با کار پیگیر و مستمر به سازماندهی تشکیلات و برنامه‌ریزی برای فعالیت نوین سازمان بهزیستی پرداخت و در مدت کوتاهی توانست ارگان دولتی و کار‌آمدی برای خدمت به محرومان و مستضعفان کشور ایجاد کند.

به ابتکار شهید فیاض‌بخش، با مصوبه شورای انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۹ در جهت تحقق مفاد اصول ۳، ۲۱ و ۲۹ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، سازمان بهزیستی تشکیل شد. این نهاد از تلفیق ۱۳ سازمان و نهاد دولتی و غیردولتی به منظور حمایت‌های گوناگون از کودکان نیازمند، زنان و کودکان بی‌سرپرست و نیز عرضه خدمات توانبخشی به معلولان جسمی و ذهنی، مبتلایان به بیماری‌های صعب‌العلاج، معتادان و ناسازگاران اجتماعی و همچنین پیشگیری از معلولیت‌ها و آسیب‌های اجتماعی و غیره با توجه به حفظ ارزش‌ها و کرامات والای انسانی و تکیه برتعاون و همیاری مردم نیکوکار و همکاری‌های نزدیک روحانیون متعهد و سایر طبقات دلسوز کشور تلاش می‌کند.

فعالیت سازمان بهزیستی کشور در اوایل تاسیس آن به نحوی بود که رئیس آن وزیر مشاور بود و در کابینه حضور داشت اما بعدا این ساختار تغییر کرد و سازمان بهزیستی در مجموعه وزارت بهداری و بهزیستی قرار گرفت.

از سال ۶۴ که وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تشکیل شد تا سال ۸۳ که وزارت رفاه و تامین اجتماعی تشکیل شد، سازمان بهزیستی کشور به‌عنوان یک سازمان زیر مجموعه وزارت بهداشت فعالیت کرد، اما به علت انبوه مشکلات و گرفتاری‌های این وزارتخانه در عمل، مسائل سازمان بهزیستی کشور مغفول بود و کمتر صدای مسوولان بهزیستی و گروه تحت پوشش این سازمان به گوش مسوولان عالی رتبه کشور می‌رسید.

● ۳ دهه تلاش برای باهم زیستن

سازمان بهزیستی کشور در ۲۴ تیر ۵۹ تشکیل شد. از آن پس از ۲۵ تا ۳۱ تیر در کشور هفته بهزیستی نامیده می‌شود. هفته بهزیستی زمانی است تا یادآوری شود باید دست به دست هم بدهیم و به کمک افرادی برویم که به کمک‏های ما نیاز دارند تا بتوانند زندگی کنند. شعار امسال این هفته همت مضاعف و کارمضاعف برای بهتر زیستن است. این هفته زمان مناسبی است تا توجه بیشتر افکار عمومی به گروه‌های آسیب‌پذیر و خدمات بهزیستی جلب شود.

هفته‌ای که به ما یادآوری کند هنوز صدای آرام گام برداشتن مردی که آهسته آهسته از کوچه‏های کوفه با کوله‏باری از غذا و آذوقه عبور می‏کند تا دل یتیمی را شاد کند و دستی از روی مهر بر سر او بکشد می‌آید. هفته‌ای که به ما یادآوری کند بنی‌آدم اعضای یکدیگرند.

● خدمت‌ به کم‌توانان

تأمین و عرضه خدمات مربوط به معلولین جسمی، ذهنی، روانی و اجتماعی قابل توانبخشی و غیرقابل توانبخشی از طریق نگهداری و مراقبت از آنان در واحدهای مناسب در سطح ارگان‌های مرکزی و استانی سازمان، بررسی مناطق و ارزیابی واحدهای حمایتی و توانبخشی شبکه‌های کشور به منظور بسط و گسترش کمی و کیفی خدمات، تعیین و اعلام ضوابط اجرایی و کنترل عرضه خدمات حمایتی و توانبخشی جهت واحدهای تابعه و سایر موسسات غیردولتی در چارچوب وظایف سازمانی، تعیین و پیشنهاد ضوابط و میزان سرانه حق عرضه خدمات بهزیستی توسط واحدهای استانی سازمان و سایر موسسات خدمت دهنده غیردولتی و همچنین تعیین سهم خدمت‌گیرندگان،پرداخت‌های نقدی و غیرنقدی به افراد و گروه‌های نیازمند و کمک به تأمین حداقل هزینه زندگی آنان طبق مقررات، تشویق و ترغیب مردم و افراد علاقه‌مند جهت مشارکت عمومی در فعالیت‌ها و خدمات مراکز بهزیستی و ایجاد امکانات و شرایط لازم در این مورد با استفاده از نیروهای خودیاری مردم تنها قسمتی از وظایف متعددی است که سازمان بهزیستی بر عهده دارد.

● برای پیشگیری

از سال ۷۰، به‌واسطه حضور تفکری جدید در سازمان، یک حوزه مهم به سازمان اضافه شد و تحت عنوان معاونت پیشگیری و امور فرهنگی آغاز به‌کار نمود. ۲ دفتر پیشگیری از معلولیت‌ها و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی تلاش کرد تا از افزایش حضور افراد برای دریافت خدمات از ۲ حوزه توانبخشی و اجتماعی بکاهد. مساله مربوط به آسیب‌های اجتماعی از دیرباز در جامعه بشری مورد توجه اندیشمندان بوده است. همزمان با تغییرات سریع اجتماعی و فرهنگی، صنعتی شدن جوامع و گسترش دامنه نیازمندی‌ها، محرومیت‌های ناشی از عدم امکان برآورده شدن خواست‌ها و نیازهای زندگی موجب گسترش شدید و دامنه‌دار فساد، عصیان، تبهکاری، سرگردانی، دزدی و انحراف جنسی و دیگر آسیب‌ها شده است.

در بحث ارتقای سلامت، توجه به بهداشت‌ روان از راهبردهای مهم در پیشگیری اولیه از آسیب‌های اجتماعی محسوب می‌شود. به همین دلیل سازمان بهزیستی یکی از فعالیت‌های خود را پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی قرار داده است که در این راستا برنامه‌های متعددی در حال اجراست. در حوزه پیشگیری نگاه سازمان استفاده از ظرفیت‌ نیروهای مردمی در قالب تشکیل تیم‌های کوچک در سطح محلات، روستاها، محیط‌‌های شهری کوچک، محیط‌های کاری، اداره‌ها و آموزش در دانشگاه‌هاست.

برنامه آموزش مهارت‌های زندگی از برنامه‌های مهم این سازمان است. این مهارت‌ها شامل مهارت‌های فردی و روابط بین‌فردی، مهارت‌های شناختی و جسمانی می‌گردد. در این برنامه، مهارت‌هایی از قبیل مهارت خودآگاهی، مهارت ارتباط مؤثر، روابط بین‌فردی، مهارت تفکر خلاق ‌ـ تفکر انتقادی، مهارت حل مشکل‌ ـ‌ تصمیم‌گیری و مهارت مقابله با استرس ـ‌ مقابله با هیجانات منفی، به گروه مخاطب آموزش داده می‌شود. برنامه آموزش خانواده، برنامه روان‌ بهداشت‌یاران مدارس و برنامه همیاران سلامت‌ روان، از دیگر برنامه‌ها در این حوزه محسوب می‌شود.

خوشبختانه امروز اهمیت پیشگیری بیش از پیش در حوزه بهزیستی مشاهده می‌شود. دکتر احمد اسفندیاری، سرپرست سازمان بهزیستی در این خصوص می‌ گوید: همزمان با آغاز دهه چهارم فعالیت سازمان بهزیستی، مبحث پیشگیری مهم‌ترین اولویت کاری در دولت دهم خواهد بود. او می‌افزاید: جامعه هدف سازمان بهزیستی صرفا معلولان و افراد نیازمند نیستند، بلکه در این سازمان تلاش می‌شود تا بهتر زیستن برای آحاد جامعه میسر شود. دکتر اسفندیاری تاکید می‌کند: در این میان فعالیت‌های پیشگیرانه اهمیت بالایی در بهتر زیستن کلیه افراد جامعه دارد زیرا وجود افراد سالم در جامعه به همان میزان موجب تعالی و پیشرفت می‌گردد.

● پیشگیری در بدو تولد

پیشگیری از معلولیت، مداخله زودهنگام و حفظ ارتقای سلامت جسمی و ذهنی در جامعه از جمله فعالیت‌هایی است که در ۵ سال اخیر جزو برنامه‌های سازمان بهزیستی قرار گرفته است. در حوزه پیشگیری از معلولیت‌های ناشی از اختلالات ژنتیک و مادرزادی سازمان بهزیستی در ابعاد مختلفی فعالیت داشته است که از جمله مهم‌ترین اقدامات ارائه مشاوره ژنتیک است. مشاوره ژنتیک فرآیندی است که شامل تشخیص بیماری و برآورد خطر و تکرار آن، توضیح در مورد چشم‌انداز بیماری و مراقبت‌های مداوم، روش به ارث رسیدن بیماری، روش‌های موجود تشخیص قبل از تولد و راهنمایی افراد برای بهترین و موثرترین راه برای حل مشکل و لزوم درمان یا ارجاع به مراکز دیگر می‌شود.

مشاوره ژنتیک با افزایش سطح اطلاعات و آگاهی مردم نقش موثری را در انجام خدمات پیشگیرانه ایفا می‌کند. بهترین زمان برای انجام این مشاوره قبل از ازدواج است ولی قبل از بارداری،‌ در دوران بارداری و پس از تولد اولین فرزند ناهنجار نیز توصیه می‌شود. برنامه جامع کشوری پیشگیری از اختلالات ژنتیک در دوران بارداری و پس از تولد اولین فرزند ناهنجار نیز توصیه می‌شود.

یکی از شایع‌ترین علل قابل پیشگیری عقب‌ماندگی ذهنی، کم‌کاری مادرزادی تیروئید یعنی تولید ناکافی هورمون تیروئید در نوزادان تازه متولد شده است که در ایران شیوع بالاتری نسبت به جهان دارد. در صورت تشخیص و درمان زودهنگام در هفته‌های اول تولد معمولا رشد هوشی و جسمی فرد طبیعی خواهد بود و نوزاد در آینده مشکل ذهنی پیدا نخواهد کرد. برنامه غربالگری کم‌کاری مادرزادی تیروئید توسط سازمان بهزیستی با همکاری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به‌صورت مشترک انجام می‌شود.

طرح غربالگری، ‌تشخیص و مداخله به هنگام شنوایی نوزادان و شیرخواران نیز با هدف شناسایی اختلالات شنوایی قبل از ۳ ماهگی و شروع مداخلات طبی و توانبخشی قبل از ۶ماهگی از سال ۸۴ در مراکز استان‌ها به اجرا درآمده است. هدف از اجرای این طرح پیشگیری از عوارض ناشی از ناشنوایی مانند اختلالات گفتاری، ارتباطی، شناختی، اجتماعی و اقتصادی است که با استفاده از دستگاه‌های غربالگری شنوایی قبل از یک ماهگی انجام می‌شود.

● بهزیستی و اعتیاد

از ساخت اولین یتیم‌خانه شبانه‌روزی در تهران (در محل انبار گندم سابق) و در دوران ناصرالدین شاه تاکنون زمان زیادی می‌گذرد. از آن زمان به بعد موسسه‌های مختلف مردمی و دولتی برای حمایت از نابینایان و ناشنوایان، معلولین ذهنی و جسمی و همچنین نیازمندان و بی‌سرپرستان به‌وجود آمده که عموماً جنبه رفاهی و آموزشی داشته است. هرچند فرهنگ غنی اسلام و ایرانیان موجب شده، از دیرباز خدمات اجتماعی توسط افراد نیکوکار در کشور ما ارائه شود.

اما با افزایش مراودات تجاری، سیاسی و فرهنگی در چند قرن اخیر با همسایگان و دولت‌های منطقه تغییراتی در برخی حوزه‌های اجتماعی ایجاد شده و ضرورت دارد برخی رویکردهای سنتی تغییر یابد. برخورداری از سلامت و مشاهده کسانی که از آن محروم هستند می‌تواند تلنگری باشد تا مفهوم زیستن بهتر را در ذهن ما یادآور شود. بد نیست گاهی از خود سوال کنیم هزاران خانوار تحت پوشش بهزیستی که به‌رغم نیاز به دلیل کمبود اعتبار مستمری دریافت نمی‌کنند و این مشکل درباره دریافت خدمات و وسایل کمک توانبخشی و درمانی نیز وجود دارد چه باید بکنند؟ تاوان اندوه و دلشکستگی زنان سرپرست خانوار را چه کسانی می‌دهد؟ آیا باید تنها از یک سازمان انتظار داشت تمامی این‌بار را بر دوش بکشد؟ آیا هرکدام از ما به شکرانه سالم زیستن خود نباید در حد توان خود در گرفتن دست ناتوانی بکوشیم؟

علی اخوان بهبهانی