شش پیام از ششمین امام

سبک زندگی به روایت امام صادق ع

به راستی امام جعفر‌صادق(ع) همچون رسول خدا بشارت به رهایی انسان داد؛ رهایی انسان از خاکدان تیره جهل که بسیار قربانی گرفته است...

امام ششم شیعیان بار غریب ارزش‌ها را در روزگار سختی‌ها و تاریکی‌ها به دوش کشید تا روشنایی علم و حکمت، روش درست زیستن و پایبندی به اخلاق را در تمام مراحل زندگی به ما بیاموزد. برای شیعه جعفری بودن باید به گفته‌های او عمل کنیم.

● همدلی از همزبانی خوشتر است

همدلی، مهارتی است که گام اول آن، داشتن نگرش مثبت به این مساله است. فرهنگ وارداتی غرب، انسان‌ها را به فاصله‌گرفتن از یکدیگر و بی‌تفاوتی ترغیب می‌کند در حالی‌که آموزه‌های دینی ما را به همبستگی اجتماعی و داشتن فضای همدلی برای فائق آمدن بر مشکلات تشویق می‌کند. در سخنی از امام صادق(ع) می‌خوانیم: «مومنان برادران یکدیگر و فرزندان یک پدر و مادرند و اگر رگی از یکی از آنان [به ناراحتی] بجنبد، دیگران به خاطر او، شب را نمی‌خوابند».(اصول کافی، ج۲، ص۱۶۵) داشتن چنین نگاه نابی از جامعه اسلامی، قدرتی بی‌نظیر می‌سازد که هیچ‌کس در آن احساس تنهایی و فقدان حمایت نمی‌کند. اما این همدلی‌ها و دوستی‌ها همان‌قدر که می‌توانند سودمند باشد، چنانچه درست انتخاب نشده باشند، می‌توانند باعث سوء‌استفاده‌ها و سرگردانی‌های پس از آن شوند. البته معیارهای گزینش دوست، متفاوت است. امام صادق(ع) دو معیار پایدار و محکم را که نشان از رشد و شکل‌گیری هویت واقعی در شخصیت افراد است، معرفی می‌کند که اگر فردی به چنین خصوصیاتی آراسته بود، می‌توان در تداوم دوستی به او اعتماد کرد و در غیر این صورت خود وی می‌تواند منشأ دردسرهای بعدی باشد. معیارهای حضرت چنین هستند: «برادران خود را به دو خصلت بیازمایید. اگر آن دو خصلت را داشتند با آنها دوستی کنید وگرنه از ایشان دوری کنید، دوری کنید، دوری کنید؛ پایبندی به خواندن نماز در وقت خود و نیکی کردن به برادران در سختی و آسایش». (اصول کافی، ج۲، ص۶۷۲)

● به نیکی گرای و میازار کس

یکی از نشانه‌های شخصیت‌ ناسالم، داشتن اذیت برای دیگران و حتی موجودات دیگر است. افرادی که از اختلال‌های شخصیتی رنج می‌برند، معمولا دیگرآزاری از عوامل مهمی است که در آنها به وفور یافت می‌شود. در مقابل انسان‌های سالم از هر نو اذیتی نسبت به خود و دیگران دور هستند. نمونه بارز آن در انس با طبیعت و زندگی مسالمت‌آمیز با مظاهر آفرینش الهی است. در سخنی از امام صادق(ع)، چنین افرادی ابرار نامیده شده‌اند و حضرت درباره آنها می‌فرماید: «به خدا سوگند که نیکان رستگارند. آیا می‌دانید آنها چه کسانی هستند؟ کسانی که آزارشان به مورچه‌ای نمی‌رسد». (تفسیر قمی، ج۲، ص۱۴۶)

● اندازه نگه دار که اندازه نکوست

هرکدام از نیازهای شبانه‌روزی ما چنانچه از محور اعتدال و میانه‌روی خارج شود ما را با بیماری‌های روانی و عصبی روبرو می‌کند. به‌عنوان مثال، بدخوابی و پرخوابی، هر دو می‌توانند فرد را دچار استرس‌های جسمی و روحی کنند در حالی‌‌که خواب به موقع و به اندازه، افراد را سرزنده و آماده برای فعالیت‌های روزمره می‌کند. در سفارش‌هایی از امام ششم(ع)، این مسایل به خوبی تبیین شده‌اند. حضرت در روایتی می‌فرماید: «خداوند از پُر خوابی و بیکاری زیاد نفرت دارد». (بحارالانوار، ج ۷۶، ص۱۸۰) خواب و فراغت، هر دو آرامش‌آفرین هستند و ضروری، اما زمانی که بیش از اندازه باشند، فرد را از سلامت زیستی و روانی دور می‌کنند.

نکته دیگری که امروزه در روان?شناسی سلامت به آن توجه شده، خواب روز است. از نظر علمی، خواب روز دو واحد انرژی از مغز دریافت می‌کند و یک واحد انرژی به آن برمی‌گرداند بنابراین کسالت ناشی از خواب روز خصوصا اگر طولانی باشد، بیشتر از احساس آرامش آن است. این نکته دقیق در بیان امام صادق(ع) به خوبی دیده می‌شود: «۳ چیز است که خداوند آنها را دشمن می‌دارد: خوابیدن در روز بدون شب زنده‌داری، خنده بی‌دلیل و غذا خوردن از روی سیری». (خصال صدوق، ص۸۹)

● محترم باش و به عهد خود وفا کن

برای آموزش احترام به فرزندان خود، می‌توانیم از روش‌های گوناگونی بهره بگیریم. آنچه بر آن توافق داریم، ضرورت آموزش این مهارت به فرزندان است. امام صادق(ع) راه ساده‌تری را برای این امر پیشنهاد می‌کنند که هم مایه تقرب ما به خداوند و اجرای دستورهای اوست و هم باعث آموزش غیرمستقیم به فرزندان در زمینه احترام به بزرگ‌ترهاست. پیشنهاد حضرت چنین است: «به پدران خود نیکی کنید تا فرزندانتان به شما نیکی کنند». (تحف‌العقول، ص ۳۵۹)

کودکان در زمان حال و برای امروز زندگی می‌کنند. در دنیای کودک، فردا و شاید معنایی ندارد. با توجه به این فضای روان‌شناختی، یکی از مسایلی که برای کودکان امنیت روانی ایجاد می‌کند، اطمینان به تحقق وعده‌های والدین است. چنانچه کودکی از عملی‌شدن وعده پدر و مادر مطمئن باشد با آرامش بیشتری دوره تحمل برای رسیدن به خواسته خود را سپری خواهد کرد و والدین را هم افرادی کارآمد و توانا تصور می‌کند. چنین تصوری در شکل‌گیری مفهوم ایمان نیز نقش دارد. براساس یافته‌های روان‌شناسان، اولین برداشت از مفهوم خداوند در زندگی کودکان و از ارتباط آنها با والدین‌شان شکل می‌گیرد؛ چنانچه والدین اطمینان‌بخش، اهل وفای به عهد و نیز مراقبان مهربانی باشند، چنین خصوصیاتی درباره خداوند نیز در ذهن کودک نقش می‌بندد. در آموزه‌های دینی هم به این نکته چنین اشاره شده که کودکان، شما را روزی‌دهنده خود می‌دانند. اگر والدین در روزی‌رسانی به کودکان موفق عمل کنند، می‌توانند مفهوم رازق بودن خداوند را بهتر به آنها تفهیم کنند. در جمله‌ای از امام صادق(ع) به زیبایی، این قانون تشریح شده است: «هنگامی که به کودکان وعده دادید، به آن عمل کنید که آنها شما را روزی‌رسان خود می‌دانند و آنها را با بدقولی آزار ندهید که خداوند نسبت به چیزی همانند ناراحت‌کردن بانوان و کودکان، خشمگین نمی‌شود». (اصول کافی، ج۶، ص۵۰)

● صرفه‌جویی کن و اسراف نکن

مدیریت دارایی از خود درآمد مهم‌تر است. فردی که درآمد بالا و هزینه بالایی دارد در رسیدن به اهداف بزرگ می‌ماند. نگاه دین، قناعت و صرفه‌جویی در مصرف است؛ در عین حالی‌که ما را به تلاش برای کسب حلال و توصیه روزی سفارش می‌کند. ابوبصیر در مشاوره‌ای تفسیری از امام صادق(ع) درباره آیه «و لا تُبذّر تَبذیرا؛ ولخرجی نکن» پرسید. امام به ایشان فرمودند: «اینکه انسان اموال خود را آنقدر بذل و بخشش کند که خود تهیدست ماند.» گفتم: «پس در مال حلال نیز ولخرجی و تبذیر هست؟» فرمود: «آری». (تفسیر العیاشی، ج۲، ص۲۸۸) بخشش مادی با تمام مزایایی که دارد، آنگاه که از حد خود تجاوز کند، دیگر رفتاری پسندیده محسوب نمی‌شود. مومن واقعی، دخل و خرج را به‌گونه‌ای تنظیم می‌کند که به دردسر نیفتد و حتی بتواند برای دیگران نیز سودمند باشد. این سخن امام را با چنین نگاهی می‌خوانیم: «مومن، یاوری خوب و کم‌خرج و کم‌زحمت است؛ زندگی‌اش را خوب اداره می‌کند و از یک سوراخ دوبار گزیده نمی‌شود». (اصول کافی، ج۲، ص۲۴۱) یعنی فرد با ایمان از نظر توان ذهنی و کنش فردی در حد بالایی است و در تمام نقش‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی می‌تواند با تدبیر رفتار کند و از تجربه‌های پیشین خود نیز برای درامان ماندن از خطا بهره‌مند ‌شود.

● دل آرام گیرد به یاد خدای

ایمان، انسان را از بن‌بست‌های روحی خارج و او را به حمایتی کامل وصل می‌کند و او را از احساس تنهایی، ترس‌ها و اضطراب‌های ناشی از آن دور می‌سازد. امام ششم دراین?باره می‌فرمایند: «هیچ مومنی نیست مگر آنکه خداوند از ایمان او انیس و دلارامی برای او قرار می‌دهد، چندان که اگر بر قله‌ای باشد احساس تنهایی نکند». (بحارالانوار، ج۷۰: ح۱۴: ص۱۱۱)

ابراهیم اخوی

روانشناس بالینی مرکز مشاوره حوزه علمیه قم