اشتغالِ زنان, منبع كارآفرینی است

بدون در نظر گرفتن آنكه استخدام شدن یا اشتغال یك زن چه نسبت مستقیم یا معكوسی با موفقیت یك خانواده دارد و چه تضمینی هست مردی كه فرصت اشتغال به دست آورده خانواده ای موفق را سر و سامان دهد, این پیش فرض در ذهن بسیاری از مسئولان حكومتی و مردم عادی جاخوش كرده كه اشتغال زنان مانعی برای اشتغال مردان است

یك تلقی عام وجود دارد مبنی بر آنكه «اگر زنی شغلی به‌دست آورد یا در سازمان و نهادی استخدام شود، از سهم مردی كه جویای كار است، می‌دزدد و فرصت شغلی و استخدامی‌ای را كه می‌توانست نصیب مردی شود و خانواده‌ای را خوشبخت سازد، هدر می‌دهد!» با این تلقی است شاید كه گفته می‌شود: «ایجاد موقعیت شغلی و استخدامی برای یك زن امكان یافتن شغل و استخدام شدن را از مردی كه باید نفقه بپردازد، می‌گیرد و این یعنی گرفتن امكان موفقیت از یك خانواده.»

بدون در نظر گرفتن آنكه استخدام شدن یا اشتغال یك زن چه نسبت مستقیم یا معكوسی با موفقیت یك خانواده دارد و چه تضمینی هست مردی كه فرصت اشتغال به‌دست آورده خانواده‌ای موفق را سر و سامان دهد، این پیش‌فرض در ذهن بسیاری از مسئولان حكومتی و مردم عادی جاخوش كرده كه اشتغال زنان مانعی برای اشتغال مردان است.

شاهد دیگر نفوذ این تلقی، سخنان یكی از مسئولان مركز امور زنان و خانواده است كه چندی پیش گفته بود: «این دیدگاه اشتباه است كه بگوییم چون زنان نیمی از جامعه هستند باید نیمی از شاغلان، دانشجویان و نماینده‌های مجلس هم زن باشند... نباید حضور زن را در اجتماع آن‌قدر بزرگ و پررنگ كنیم كه مسئولیت مادری و اصلی و مهم زن در خانه كمرنگ شود. باید كف و سقفی برای حضور زنان در جامعه مشخص شود.»

در مقابل، اما، تلقی‌های جدیدی از حضور زنان در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی وجود دارد كه ایده‌هایی كاملا ً متناقض با گزاره‌های بالا را مطرح و، با استناد به آمار و ارقام در سطوح كلان، صحت آنها را اثبات می‌كند. یكی از مباحث جدی سال‌های اخیر در سطح جامعهٔ جهانی این است كه فقط كشورهایی توانسته‌اند گام‌های بلندی در مسیر توسعهٔ همه‌جانبه بردارند كه به ضرورت بهره‌برداری بیشتر از ظرفیت‌های انسانی زنان توجه كرده‌اند.

آمارها همیشه زبانی گویا دارند. آمارها به ‌سادگی و صراحت می‌روند سراغ صورت‌مسئله و به‌روشنی نشان می‌دهند كه بازار كار كنونی ایران با انبوهی از جمعیت متقاضی كار روبه‌روست. آمارها هشدار می‌دهند كه ناكافی بودن فرصت‌های شغلی به افزایش میزان بیكاری منجر خواهد شد و اینكه وضعیت موجود در فرایند ایجاد اشتغال نه با تقاضای بیكاران تناسبی دارد و نه حتی با تعداد دانش‌آموختگان دانشگاهی یا جمعیت كشور.

به این آمارها بیفزایید افزایش تعداد زنان دارای تحصیلات عالی را كه بازار كار پاسخگوی نیازهای آنان نیست و در نتیجه همهٔ عوامل مهیاست تا دست در دست یكدیگر بحرانی جدید را در این حوزه در آیندهٔ كشور رقم بزند: بحران بیكاری زنان جوان تحصیلكرده! راه‌حل تجویزشده برای مقابله با بحران احتمالی چنین است: «تحصیلات زنان و حضور اجتماعی آنها خیلی جاها برای ما مشكل‌ساز شده است. زنان نمی‌توانند این نوع تحصیلات را با زندگی‌شان جمع كنند و این مسئله مانع رشد زندگی خانوادگی‌شان می‌شود. جمع كردن تحصیل و اشتغال اساساً با زندگی خانوادگی مشكل است!»۱

توضیح بیشتر این است كه دولت نهم خیر و صلاح زنان را در بازگشت به خانواده و ایفای شغل مقدس و معتبر خانه‌داری می‌داند. مجتبی ثمره هاشمی، مشاور رئیس‌جمهور، در مراسم معرفی زهره طیب‌زاده نوری، رئیس جدید مركز امور زنان و خانواده، گفته است: «معتبرترین و مقدس‌ترین مشاغل، خانه‌داری است درحالی‌كه منزلت اجتماعی آن آسیب دیده و اگر زنی همهٔ وقتش را صرف بچه‌داری و تدبیر منزل كند، برخی به او ایراد می‌گیرند.»

نسرین سلطان‌خواه، رئیس موقت مركز امور زنان و خانواده، هم پیش از آن در دفاع از رویكرد خانواده‌محور این دولت گفته بود: «خانه اولین و مداوم‌ترین مركز رشد انسان است. زن مدیر این نهاد اساسی است. در نتیجه، مهم‌ترین نقش وی در بستر اجتماع حضور و تأثیر پررنگ او در خانه است.»

با وجود اظهار نظرهایی از این دست، می‌توان دریافت كه بازگشت زن به خانواده و صرف‌ نظر كردن او از فعالیت‌های گستردهٔ اجتماعی و اقتصادی، به نفع اشتغال‌آفرینی برای مردِ موظف به ادارهٔ زندگی و پرداخت نفقه، راه‌حل دولتیان جدید است.

در همین راستا و برای تعیین كف و سقف حضور زنان در جامعه، با گنجانده شدن «عدالت جنسیتی» ـ به معنای ایجاد شرایط برابر و عادلانه برای استفاده از همهٔ امكانات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی برای زنان و مردان ـ در برنامهٔ چهارم توسعه در مجلس هفتم مخالفت می‌شود، لایحهٔ كاهش ساعات كاری و سن بازنشستگی زنان مورد استقبال نمایندگان قرار می‌گیرد و بخشنامهٔ حسین صفارهرندی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، مبنی بر ممنوعیت كار زنان پس از ساعت ۱۸ در ادارات وابسته به این سازمان مایهٔ آرامش خاطر زنان و نشاط خانواده‌ها توصیف می‌شود. وزیر ارشاد برای ابراز خرسندی از این اقدام خود گفته است: «با افتخار می‌گویم روزی كه به واسطهٔ حفظ حریم خانواده تقاضا كردم از ساعت ۶ عصر به بعد كار سنگین به عهدهٔ خانم‌ها نگذارند، مورد نگاه محبت‌آمیز همكاران و همسرانشان قرار گرفتم.»

نتیجهٔ مستقیم چنین رویكردی، خروج زنان از صحنهٔ كار و اشتغال است. كارفرمایی كه بخواهد زنی را استخدام كند باید از این پس مواردی چون تقلیل ساعات كاری، كاهش سن بازنشستگی، مرخصی دوران بارداری و زایمان، و مرخصی نگهداری از شوهر و فرزند بیمار را برای زن شاغل در نظر بگیرد و معلوم است كه با یك حساب و كتاب ساده و سریع به این جمع‌بندی می‌رسد كه استخدام زن شاغل به صرفه نیست و منطق اقتصادی حكم می‌كند كه مردی را جایگزین او كند.

تنگ شدن فضای كاری مردان به اندازهٔ ۱۳ درصد!

بررسی‌های دقیق بانك جهانی نشان می‌دهد در كشورهای شمال اروپا كه زنان بیشتری در بازار كار فعال هستند، برخلاف جنوب این قاره كه زنان كمتری به فعالیت اقتصادی خارج از خانه می‌پردازند، آمار بیكاری پایین‌تر است.

در سال‌های اخیر، بانك جهانی كه كارشناسان آن توصیه‌های مؤثری برای بهبود وضعیت اقتصادی كشورها دارند، تأكید كرده‌اند كه فعالیت زنان در عرصه‌های اقتصادی كمك بسیاری به بهره‌گیری كامل از ظرفیت‌های اقتصادی كشورها می‌كند. این موضوع به‌ویژه در كشورهای منطقهٔ خاورمیانه ازجمله ایران، كه تعداد زنان دارای مهارت‌های علمی و عملی روزبه‌روز در حال افزایش است، اهمیت بیشتری دارد. در ایران پیش‌بینی می‌شود كه تعداد زنان فعال كشور به ۲۴/۳ میلیون نفر در ۱۳۸۵ برسد كه این رقم گرچه به نسبت سال ۱۳۶۵ افزایش بیش از دو درصدی زنان شاغل را نشان می‌دهد اما به‌دلیل افزایش جمعیت و به تبع آن تقاضای بیشتر برای ورود به بازار كار تنها منجر به افزایش یك‌ درصدی سهم زنان در جمعیت شاغل كشور در یك دههٔ گذشته شده، یعنی سهم زنان در جمعیت شاغل كشور از ۱۲ درصد در ۱۳۷۵ به ۱۳ درصد در ۱۳۸۳ رسیده است.

دكتر ژاله شادی‌طلب می‌گوید: «درحالی‌كه یكی از معیارهای ارزیابی كشورها از نظر توسعه، میزان حضور و مشاركت زنان در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی است، میزان مشاركت زنان در اقتصاد ایران نسبت به سایر كشورهای درحال‌توسعه هنوز بسیار اندك است.»

این استاد دانشگاه به گزارش توسعهٔ انسانی سازمان ملل در سال ۱۳۸۳ (۲۰۰۴) اشاره می‌كند كه در آن رتبهٔ جمهوری اسلامی ایران، در میان ۱۴۴ كشور جهان، ۸۲ است و می‌افزاید: «مقایسهٔ رتبهٔ ایران با كشورهای دیگر منطقه و اسلامی نشان‌دهندهٔ شرایط مطلوبی نیست. بحرین با رتبهٔ ۳۹، تركیه با رتبهٔ ۷۰، اردن با رتبهٔ ۷۶، مالزی با رتبهٔ ۵۲ و حتی عربستان با رتبهٔ ۷۲ جایگاهی بهتر از ایران دارند.»

دكتر شادی‌طلب سری تكان می‌دهد و می‌گوید: «درحالی‌كه در كشور مسلمان عربستان سعودی، با هدف كارآفرینی برای اشتغال زنان، شهرك‌های صنعتی احداث می‌شود و صنایع مستقر در آنها موظف‌اند زنان سعودی را استخدام كنند... ما برای خیل عظیم دختران فارغ‌التحصیل از دانشگاه‌ها و جویای كار چه می‌كنیم؟»

نوشین طریقی

پی‌نوشت‌ها

۱) سخنان نمایندهٔ مركز امور زنان و خانواده در نشست همگرایی با حوزهٔ علمیهٔ خواهران.

۲) «رویكرد جنسیتی به عدم تعادل‌های بازار كار»، علیرضا امینی، پژوهش زنان، دورهٔ ۲، شمارهٔ ۱، بهار ۱۳۸۳.

۳) «رابطهٔ كارـ‌خانواده: تفاوت‌های جنسیتی در برخورداری از حمایت اجتماعی»، امیر رستگار خالد، پژوهش زنان، دورهٔ ۲، شمارهٔ ۲، تابستان ۱۳۸۳.

---