فرشهای صفویه موزه فرش ایران

در فراز و نشیب تاریخ, ملت ایران همواره با مصایب و حوادث سختی رو به رو شده است هر بار پس از شكست با نیروی بیشتری تجدید حیات كرده, بار دیگر با قدرت بیشتری به مراحل تكامل فرهنگ و هنر دست یافته است

با حمله مغولان در سده هفتم (۶۱۳ ه .ق) به ایران آن چنان توفانی از ویرانی در این سرزمین بر پا شد كه همه مراكز علمی، كتابخانه‏ها، باغات، و مزارع سرسبز نابود و اغلب‏بزرگان فرهنگ و هنر این مرز و بوم از بین رفتند. با این همه سنت‏های فرهنگی ـ هنری كشورمان به شیوه‏های باور نكردنی حفظ شد وچندی نگذشت كه فرمانروایان مغول علاقه‏مند به فرهنگ ایرانی ـ اسلامی شدند. بعد از مغولان نیز تیموریان از ۷۸۷ ه . ق. تا ۹۰۷ ه . ق. قدرت را به دست گرفتند و یكی از با شكوهترین مكتب‏های هنری وفرهنگی در هرات بوجود آمد و آثار باشكوه معماری و كتابت و نگارگری در این عصر به اوج و اعتلای خود رسید. تأسیس سلسله صفوی در سال ۹۰۷ ه . ق. (۱۱۴۷ م.) به دست شاه اسماعیل (۹۰۷ ـ ۹۳۰ ه . ق.) صورت گرفت، سپس شاه تهماسب (۹۳۰ ـ ۹۸۴ ه . ق.) و شاه‏عباس اول (۹۹۶ ـ ۱۰۳۸ ه . ق.) به حكومت رسیدند. در این‏عصر مذهب تشیع مذهب رسمی دولت ایران اعلام گردید، در نتیجه، آزادی بیشتری در جامعه به هنرمندان اعطا شد. از ویژگیهای مهم‏این دوره تاریخی عالاقه حاكمان به هنرهای سنتی اعم از كتابت، نگارگری، معماری، كاشیكاری، و قالیبافی بود. هنر قالیبافی از اصیل‏ترین هنرهای ایرانی، و دارای سابقه‏ای بس طولانی در این سرزمین است. قالی، به‏سبب مواد تشكیل دهنده آن‏از عمر چندانی برخوردار نیست به استثنای قالیچه پازیریك كه در سال ۱۹۴۹ از مقبره‏ای متعلق به یكی از امرای سكایی از میان یخ‏های‏كوهستان آلتای واقع در سیبری، نزدیك مرز مغولستان، بصورت معجزه‏آسایی سالم به‏دست ما رسیده، قدیمی‏ترین نمونه‏های دستباف به جای مانده به صورت فرشپاره و قطعات پوسیده متعلق به سده هفتم هجری قمری است. از مینیاتورهای دوره تیموریان سده نهم ه . ق./ پانزدهم م. چنین استنباط می‏شود كه قالیها و قالیچه‏ها از طرح و رنگ زیبایی‏برخوردار بوده‏اند و دارای طرحهای چند ترنج تكراری به‏صورت نقشمایه‏های هشت ضلعی و ستاره‏ای شكل متشكل از خطوط راست‏خط هندسی با حاشیه‏های كوفی بودند(۲) اواخر سده نهم ه . ق. مینیاتورهای مكتب هرات قالی‏هایی با نقشمایه‏های خطی خمیده یاگردان و طرح‏های لچك و ترنج، (نقش ترنجی در مركز زمینه اصلی قالی‏ها و ربع ترنج‏هایی در چهار گوشه قالی) به‏چشم می‏خورد. تأثیر هنر خاور دور هنوز در بسیاری از طراحی قالی‏ها محسوس است. طرح اسلیمی‏های طوماری، ماری یا ابرچینی، دهان اژدری،خرطوم فیلی همراه با شاخ و برگ‏های گردان بر هم تابیده یا به‏صورت متقاطع زمینه قالی‏ها را زینت می‏دهد. گاهی این نقوش درشبكه‏های بندی و در ردیف‏هایی تنظیم می‏شوند و طرح‏های بندی قالی را به‏وجود می‏آورند. در دهه اول سده دهم ه . ق. نقشمایه برگی‏جای خود را به نقوش ختایی یا گل و شكوفه‏های ریز و درشت می‏دهد به‏نظر این تركیب نقوش و طرح به‏شدت مورد پسند قرار می‏گیردبه‏گونه‏ای كه امروز نیز در قالیبافی به‏كار برده می‏شود. تعداد زیادی از قالی‏های دوره صفوی نیز با این طرح بافته می‏شود. در دهه‏های‏بعدی سده دهم ه . ق. بسیاری از تركیب‏بندی مكتب هرات در قالی‏ها مورد تقلید قرار گرفته هیكل‏های هراتی با جامه دوره صفوی بادستاری كه عمامه‏وار به دور كلاه قرمز و چوبی كه از تارك آن بیرون زده مشاهده می‏شوند. عمامه یا دستار قزلباش‏ها در طرح قالی ومینیاتورها نسبت به ربع بعدی سده دهم ه . ق. شلتر و كمی بزرگتر است. سه قالی كه از این دوره باقی مانده‏اند و تاریخ بافت آنها در كتیبه‏ها ضبط شده، یك جفت قالی معروف به قالیهای اردبیل یا شیخ‏صفی و قالی با طرح شكارگاه است كه امروزه در موزه پتسوپولدی میلان نگهداری می‏شود. در كتیبه قالی‏های اردبیل غزلی از حافظ با مضمون زیر آمده است: جز آستان توام در جهان پناهی نیست‏ سر مرا به جز این در حواله گاهی نیست‏ در زیر آن «عمل عبد در گاه قدسی جایگاه مقصود كاشانی به سال ۹۴۶ هجری قمری» دیده می‏شود. كتیبه نمونه سوّم با مضون زیراست: «به اهتمام غیاث الدین جامی این اثر با جمال خود دل از همگان می‏رباید به اتمام رسید سال ۹۴۹ هجری قمری» طراحی این قالیّها تلفیقی است از سبك هراتی و سبك اوایل دوره صفوی. ترنج ۱۶ گوشه یا نقش درناهای در حال پرواز در كنارابرهای چینی شبیه سبك چینی است.؟ لباس‏های سواركاران كاملاً شبیه مینیاتورهای خمسه نظامی به خط شیخ‏زاده یا دیوان میرعلی‏شیرنوایی موجود در كتابخانه پاریس است. هنرمندان، در اوایل دوره صفوی به تكرار و اقتباس صرف دوره پیشین اكتفا نكرده‏اند و طرح‏های جدیدی مانند گل‏های نیلوفر،صدبرگ، انواع گل‏های شاه‏عباسی و ختایی را طراحی كرده به همراه غنچه‏ها و شاخ و برگ‏های اسلیمی و ابر چینی به‏كار برده‏اند. در اوایل سده ۱۰ ه . ق. به‏همّت استاد بهزاد و شاگردانش مانند قاسمعلی، میرك، میرزا علی، سلطان محمد، و میرسعیدعلی تحوّل‏عظیمی در طرح قالی‏ها بنیان گذاشته شد. این هنرمندان از هرات به‏تبریز رفته. مكتب هنری تبریز را پایه‏گذاری كردند. حاشیه قالیها در این دوره اهمیت بیشتری یافته است و طراحان قالی در طراحی حاشیه‏ها جزئیات و دقّت بیشتری به‏خرج داده‏اند.معمولاً حاشیه اصلی در میان چند رشته حاشیه فرعی محاط شده است، در حالی كه تركیب و هماهنگی رنگ آن با زمینه قالی وهمخوانی نقوش كاملاً رعایت شده است. از ویژگیهای دیگر طرح حاشیه قالی‏های این عصر، اسلیمی‏های در هم پیچیده است كه اكثراًكتیبه‏هایی در میان آنها دیده می‏شود. طرح ترنج‏های مركزی قالی‏های بزرگپارچه نیز متحوّل شده از شكل مدور به بیضی و نقش ستاره‏ای‏شكل تغییر یافته و كلاله یا سرترنج‏هایی به‏صورت كتیبه به ترنج مركزی متصل شده است. علاوه بر قالی‏هایی با طرح ترنجدار، لچك و ترنج كتیبه‏دار، قابقابی، قالی‏های جانوری و شكاری روی زمینه گل و بوته‏دار درختی وباغی و افشان، زیلو و گلیم زربفت نیز در عصر شاه طهماسب صفوی بافته شده است كه رنگ‏های بدیع و تركیب متوازن و متقارن نقوش،ویژگی‏های بارز این دوره را به نمایش می‏ از نمونه‏های بسیار زیبا با طرح حیواندار و شكار، قالیچه‏ای است كه گفته می‏شود ازمقبره شیخ صفی در اردبیل به‏دست آمده است. روی زمینه اصلی قالیچه پنج دسته از حیوانات شامل شیر و ببر و گوزن كه به‏غزال‏هایی‏حمله كرده‏اند به‏صورت قرینه و حیوانات منفرد دیده می‏شوند. توازن طرح‏ها و ریتم تكرار آن‏ها و تلفیق نقوش حیوانات با طرح گل وبوته در زمینه، مهارت هنرمندان این دوره از حكومت صفوی را نشان می‏دهد.

---