فرش زندیه

در این پژوهش خرد بر آنم كه از فرش زندیه بگویم دوره ای كه همیشه برای تاریخ نگاران و پژوهشگران در هاله ای از ابهام بوده است حكومتی كه به صورت ملوك الطوایفی اداره می شده و انسجام حاكمیت به معنی واقعی آن وجود نداشته است

هشت پادشاه زندیه یكی پس از دیگری به تخت نشستند و در این میان تنها بنیان گذارش توانسته تا اندازه ای به ایران ثبات دهد ، همزمانی این دوره با زمانی كه عثمانیها خود را در اوج قدرت می پنداشتند و اروپاییها در سده ای دگر خود را برای انقلاب صنعتی حاضر می كردند نیز بر انزوای سیاسی و اقتصادی ایران تأثیر گذار بوده است اما بالاخره باید از جایی شروع كرد و از آغازی به آغاز دیگر رسید كه افسانه فرش ایران قصه ای به پایان است هر چند كه در این داستان در پس هر افت ، خیزی مشهود است .تاریخ قالی ایران دارای مسایل حل نشده فراوانی است ۰ این مسایل در تاریخ هنرها و فنون ایرانی دیگر هم وجود دارد اما نه به اندازه مسایل قالی ایران ، فرش محصولی كم دوام است و اگر واقعا به كار برده شود زیر پای یكی دو نسل (ظرف پنجاه سال ) از بین می رود . نمومه هایی هم كه باقی مانده یا صرفا بر حسب تصادف بوده مثل فرش پازیریك كه به وسیله یخهای قطبی محافظت شده و برخی تكه پاره هایی كه در فضای مناسبی در زیر زمین باقی مانده است ، یا اینكه به علت وقف و نفاست ، گرانبهای و كیمیابی طرح و رنگبندی بسیار زیبا تعلق به بقعه یا كاخ مخصوصا هنگامی كه در خطر نابودی قرار گرفته از زیر پا جمع شده و آرایه دیوار و امثال آن شده است . در صورتی كه مثلا یك شمعدان فلزی چنین نیست بلكه حتی به علت نوع سوخت ( انواع روغن) ، كه نوعی ضد زنگ است از آسیب دور می ماند . در این پژوهش خرد بر آنم كه از فرش زندیه بگویم دوره ای كه همیشه برای تاریخ نگاران و پژوهشگران در هاله ای از ابهام بوده است .

حكومتی كه به صورت ملوك الطوایفی اداره می شده و انسجام حاكمیت به معنی واقعی آن وجود نداشته است . هشت پادشاه زندیه یكی پس از دیگری به تخت نشستند و در این میان تنها بنیان گذارش توانسته تا اندازه ای به ایران ثبات دهد ، همزمانی این دوره با زمانی كه عثمانیها خود را در اوج قدرت می پنداشتند و اروپاییها در سده ای دگر خود را برای انقلاب صنعتی حاضر می كردند نیز بر انزوای سیاسی و اقتصادی ایران تأثیر گذار بوده است اما بالاخره باید از جایی شروع كرد و از آغازی به آغاز دیگر رسید كه افسانه فرش ایران قصه ای به پایان است هر چند كه در این داستان در پس هر افت ، خیزی مشهود است . محورهای كلی تحقیق در مقوله فرش دستباف ایران با توجه به شرایطی خاص هر یك از مناطق فرش بافی و دوره های تاریخی عبارتند از :

۱ـ شناخت دقیق از اوضاع و شرایط جغرافیایی هر منطقه

۲ـ شناخت دقیق از آداب و رسوم و سنن/ دین و مذهب و در یك كلام فرهنگهای قومی و قبیله ای در هر منطقه

۳ـ شناخت تبادلات فرهنگی و هنری هر منطقه با اقوام دیگر

۴ـ تأثیر پذیری فرهنگی و هنری دراثر جنگ ، تجاوز و یا تهاجم فرهنگی

۵ـ تاریخ پیدایش فرشبافی در هر منطقه

۶ـ روند شكل گیری و تكامل فرش بافی

۷ـ علل رویكرد مردم به فرش دستباف در دوره های مختلف تاریخی

۸ـ شناخت اصالت های فرهنگی و هنری هرمنطقه در دوره های مختلف تاریخی

۹ـ بررسی علل رشد و شكوفایی فرش از جنبه های مختلف هنری ، فرهنگی و اقتصادی

۱۰ـ دلایل ركود فرش در دوره های مختلف تاریخی

۱۱ـ بررسی شیوه ها و روشهای به كار رفته در تهیه مواد اولیه ، طراحی ، رنگرزی ، بافت ، مرمت و تكمیل

۱۲ـ بررسی تاریخ بعد و قبل از دوره مورد مطالعه .

اما در این كار پژوهشی بر آنهم كه با نگاهی گذرا به تاریخ و اوضاع و احوال ایران و در دروه زندیه و هنرهای رایج دراین دوره و با اشاراتی به قالیهای بعد و قبل از سلسله مذكور یك برداشت كلی از قالیهای این دوره داشته باشم .

اشاره ای به تاریخ زندیه

زندیه سلسله ای از پادشاهان ایران كه از سال ۱۱۶۴-۱۲۰۹ هجری قمری بر بیشتر ممالك ایران سلطنت نمودند و اولین آن كریم خان و واپسین آنها لطفعلی خان بود. سلسله مزبور پس از قتل نادر شاه از سال ۱۱۶۲ تا ۱۲۰۹ هجری قمری در فارس و افغان سلطنت كرد و بدست آقا محمد خان قاجار منقرض شد. افراد این سلسله از این قرارند :

۱- كریم خان ، جلوس به سال ۱۱۶۳ هجری قمری برابر با ۱۷۵۰ میلادی

۲- ابوالفتح خان ، جلوس به سال ۱۱۹۳ هجری قمری برابر با ۱۷۸۰ میلادی

۳- علیمراد خان ، جلوس به سال ۱۱۹۳ هجری قمری

۴- محمد علی خان، جلوس به سال ۱۱۹۳ هجری قمری

۵- صادق خان ، جلوس به سال ۱۱۹۳ هجری قمری

۶- علیمراد خان ، جلوس به سال ۱۱۹۶ هجری قمری

۷- جعفرخان، جلوس به سال ۱۱۹۹ هجری قمری

۸- لطفعلی خان ، جلوس به سال ۱۲۰۳ هجری قمری

اما به تخت نشستن لطفعلی خان بیش از شش سال نپایید و به سال ۱۲۰۹ هـ . ق بدست آقا محمد خان قاجار به قتل رسید.

هنگامی كه به تواریخ فوق می نگریم حتی بدون هیچ شناختی از دورة زندیه به این نتیجه می رسیم كه وضعیت و شرایط ایران دارای تشنجات و نا آرامیهای زیادی بوده است زیرا در شرایط عادی نادر جماعتی است كه به هر فصل پادشاهی آورد و به هر روز امیری بگمارد ابوالفتحخان ، علیمراد خان ، محمد علی خان و صادق خان هر سه به سال ۱۱۹۳ هجری قمری بر تخت نشستند . خود شاهدی بر عدم وجود امنیت سیاسی و اجتماعی روزگار است كه اوراق كهنه تاریخ شهادت بر آن می دهد كه عدم امنیت سیاسی و اجتماعی ، همیشه و همه حال هنر و فرهنگ را نیز تحت الشعاع قرارخواهد داد كه خود جای بحث و مجادله ای دگر دارد و نمی توان در این اوراق بدان پرداخت.[

همیشه تاریخ برای پژوهشگران علوم سیاسی و دانشهای هنری و فرهنگی در پرده ای از ابهامات قرار داشته است اما آنچه از نوشته ها و نگاشته ها بر می آید حكومت زندیه و پادشاهانش همیشه در حال جنگهای داخلی بوده اند و تنها در حدود ۲۰ سال از حكومت كریم خان كشور یك آرامش نسبی را به خود دید.[ و وقایع این دوران به تفصیل در كتابهای تاریخ گیتی گشا نوشته محمد صادق موسوی نامی ، مجمل التواریخ بعد نادریه نوشته ابوالحسن بن امین گلستانه روزنامه میرزا محمد كلانتر فارس ، گلشن راز نوشته ابوالحسن فخاری كاشانی و غیره می توان یافت. پادشاهی زندیه با بر تخت نشستن كریم خان آغاز می شود كریم خان زند از طوایف لك و پسر ایناق بود. پس از فوت پدر با برادرش صادق خان بزرگ طایفه زند شدندو به سال ۱۱۶۲ هجری قمری به سپاه ابراهیم خان برادرزاده نادرشاه پیوست، چون ابراهیم بدست نوه نادر كشته شد كریمخان قدرتی یافت و سرانجام بر علیمراد خان بختیاری و محمد حسن خان قاجار و آزاد خان افغان و فتحعلیخان افشار پیروز شد و به استثناء آزاد خان دیگر رقیبان او كشته شدند.

علیمراد خان پس از شكست از كریمخان زند از شیراز به كرمانشاه رفت و شاه اسماعیل سوم كه قبلاً به پادشاهی نشسته بود به كریمخان پیوست (۱۱۶۵ هجری قمری ) و كار كریمخان بالا گرفت و چون خویشتن را وكیل وی كرده بود به وكیل معروف شد علیمراد خان در كرمانشاه سپاهی فراهم ساخت و به مقابله با كریمخان پرداخت اما در ناحیه بیل آور شكست خورد و بدست محمد خان زند كشته شد محمد خان از بزرگان زندیه بود كه از كریمخان روی گردان شده و به علیمراد خان پیوسته بود اما پس از كشتن علیمراد خان مورد عفو كریمخان قرار گرفت پس از آن واقعه ، كریمخان برای دفع محمد حسن خان به گرگان لشكر كشید اما كاری از پیش نبرد. در این میان شاه اسماعیل سوم به برادری محمد حسن خان پیوست و او را نایب السلطنه كرد، بدان جهت شكست در سپاه كریمخان افتاد و به اصفهان عقب نشست. در نبرد دیگری كه در سال ۱۱۷۱ هجری قمری در گرفت كریمخان از اصفهان به شیراز رفت و متحصن شد. اما سپاه محمد حسن خان نتوانست محاصره شیراز را ادامه دهد و ناچار به استر آباد باز گشت و در جنگی به دست فتحعلیخان زند كشته شد. از دیگر رقبای كریمخان آزاد خان افغان سردار سپاه نادر بود كه ادعای سلطنت داشت. به سال ۱۱۶۷ هجری قمری در نبردی كه میان او و كریمخان در ناحیه بروجرد در گرفت كریمخان شكست خورد اما سرانجام بر او غلبه كرد و او در سال ۱۱۷۵ هجری قمری خود را تسلیم كریمخان كرد و تا آخر عمر مورد محبت خان زند بود.در سالهای ۱۱۷۴ و ۱۱۷۵ هجری قمری كریمخان به دفع فتحعلیخان افشار آراشلو پرداخت البته در ناحیه قره چمن از وی شكست خورد اما سرانجام بر وی غلبه كرد فتحعلیخان به ارومیه گریخت كریمخان ۹ ماه ارومیه را محاصره كرد ودر سال ۱۱۶۷ هجری قمری فتحعیخان تسلیم شد و مورد محبت او قرار گرفت اما چون سوء نیت وی بر كریمخان مسلم شد امر به كشتن او داد در سال ۱۱۷۷ هجری قمری والی بغداد به تحریك ولی مطلب مشعشعی به خوزستان تاخت كریمخان به خوزستان رفت و طایفه آل كثیر و سعد را سركوب كرد و لنكری به سر كردگی صادق خان برادر خویش به بصره فرستاد و آنجا را تصرف كرد پس از این به تنظیم امور پرداخت ودر آباد كردن شیراز كوشش بسیار نمود. در دوره كریمخان بیشتر شهرهایی درقلمرو حكومت او بود.آباد گردید مخصوصاً شیراز پایتخت ولی بسیار با شكوه بود و بنا های زیبایی از قبیل ارگ كریمخان ، بازار وكیل و مسجد وكیل در آنجا ساخته شد از شاعران این دوره لطفعلی بیگ آذر ، سید احمد هاتف ، سلیمان بیگدلی، و صباحی نام برد. سلسله زندیه منسوب به زند كه نام طایفه ای از الوار فیلی است در حدود قلعه پری از توابع ملایر سكونت داشتند و مقارن فتنه افغان این طایفه در محل سكونت خود قدرتی یافتند. در اوایل دوره قدرت نادرشاه بابا خان چاپشلو با تدبیر بر رؤسای این طایفه دست یافت و جمعی از آنها را كشت و بقیه را به خراسان كوچ داد بعد از قتل نادر طایفه زند تحت سرپرستی كریمخان از هرج و مرج ایام بعد از قتل نادر استفاده كرد و به دعوی سلطنت برخاست . در احوال كریمخان آورده اند كه ایشان تنومند قوی هیكل ، نیرومند ، شجاع و رئوف بود و با پیروان مذاهب مختلف به عدل رفتار می كرد. در لباس تكلف نمی كرد و گاهی لباسش مندرس می نمود خود را به جواهر نمی آراست شبها مجلس عیش می آراست و شراب می خورد اندك می خوابید و روزی دو بار سلام عام می داد مسكوكات وی نقشی چنین داشت.

تا زر و سیم در جهان باشد سكه صاحب الزمان باشد.

كه در آبادی آن كلمه یا كریم نقش كرده بودند. سجع مهر وی این بود (یا من هو به رجاء كریم )

از بناهای بنام دوره زندیه می توان به حمام وكیل شیراز ، بازار وكیل شیراز ، مسجد وكیل شیراز ، بقعه شاه میر علی بن حمزه شیراز (دروازه قرآن ) ؟ مدرسه سپه سالار قدیم تهران ، مدرسه مرروی تهران مدرسه شیخ عبدالحسین تهران ، مسجد علی قلی آقا اصفهان ، عمارت خورشیدی كلات نادری در خراسان باغ و عمارت هفت تن شیراز باغ كوشك كریم خان شیراز( مقبره خان زند) حمام علیقلی آقا اصفهان عمارت كلاه فرنگی (موزه پارس )شیراز .

---