گیاهانی که دستشان شفاست

افزایش جهانی استفاده از گیاهان دارویی در سال های اخیر

گیاهان توانایی تولید موادمختلفی دارند که بسیاری از این مواد، دارای آثار بیولوژیک مهمی هستند. انسان‌ها از دیرباز به این خواص پی برده بودند و می‌توان گفت قدمت استفاده از گیاهان به‌عنوان دارو به اندازه تاریخ بشریت است...

تاکنون هزاران گیاه با ترکیب‌های درمانی مختلف شناسایی شده‌اند و تخمین زده می‌شود هزاران گیاه دیگر نیز با خواص درمانی، در طبیعت وجود دارد که هنوز شناسایی و استفاده نشده‌اند. بعضی مواد موثر موجود در گیاهان، عملکردی همانند موادشیمیایی موجود در داروهای شیمیایی مرسوم دارند و به همین دلیل به‌عنوان دارو استفاده می‌شوند. به دلیل کمتربودن عوارض جانبی، افراد زیادی مصرف آنها را به داروهای شیمیایی ترجیح می‌دهند. تهیه و مصرف چنین داروهایی از نظر اقتصادی نیز به‌صرفه است و به همین دلیل در بسیاری کشورها هنوز هم به مقدار زیاد استفاده می‌شوند. سازمان جهانی بهداشت تخمین زده که ۸۰ درصد جمعیت کشورهای آفریقایی و آسیایی، هنوز هم از گیاهان دارویی استفاده می‌کنند اما استفاده از آنها در کشورهای صنعتی کمتر است. البته بررسی‌های جدید نشان داده که استفاده از گیاهان در سال‌های اخیر در کشورهای صنعتی نیز درحال گسترش است و افراد بیشتری به آنها روی آورده‌اند.

● تاریخ دارو یا داروهای تاریخی

استفاده از گیاهان مختلف به عنوان ادویه یا طعم‌دهنده به غذا همیشه مرسوم بوده است. خیلی وقت‌ها مصرف این مواد پاسخی به تهدیدهای عوامل بیماری‌زای غذایی محسوب می‌شد. مطالعه‌ها نشان داده‌اند در مناطق حاره‌ای که عوامل بیماری‌زا فراوان هستند، افراد غذاهای پرادویه مصرف می‌کنند. این مساله نشان می‌دهد مردم این مناطق به مرور زمان به خاصیت ضدمیکروبی‌ این مواد (ادویه) پی برده‌اند. به‌علاوه آنها اغلب این ادویه‌ها را به غذاهای گوشتی اضافه می‌کنند، چون احتمال فساد گوشت بیش از سایر خوراکی‌ها است. افراد با ادویه‌دارکردن گوشت، آن را از فاسدشدن محافظت می‌کردند.

● گیاهان باارزش

همه گیاهان به عنوان بخشی از فعالیت متابولیک طبیعی خود برخی ترکیب‌های شیمیایی را می‌سازند. این ترکیب‌ها را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد:

۱. متابولیت‌های اولیه‌ای مانند قند و چربی که تقریبا در همه گیاهان وجود دارند.

۲. متابولیت‌های ثانویه که در گروه‌های کمتری از گیاهان وجود دارد.

این متابولیت‌های ثانویه گاه «سمی» هستند. این سم مانع خورده شدن گیاه به‌وسیله جانوران می‌شود. در اصل وجود این متابولیت‌های سمی یک مکانیسم دفاعی برای گیاه محسوب می‌شود تا از خود در برابر جانوران محافظت کند.

متابولیت ثانویه عبارتند از:

آلکالوییدها: گروهی از موادشیمیایی که ارگانیسم‌های زیادی مثل باکتری‌ها، قارچ‌ها، گیاهان و حیوانات آنها را تولید می‌کنند. می‌توان از بعضی گیاهان این آلکالوییدها را استخراج کرد. البته بعضی از آنها سمی هستند ولی برخی آثار خوبی روی بعضی بیماری‌ها دارند.

پلی‌فنل‌ها: این مواد دارای حلقه فنل هستند. مثال‌های آن شامل آنتوسیانین «به انگور رنگ بنفش می‌دهد»، فیتواستروژن «از دانه سویا به دست می‌آید» یا تانن «به چای، خاصیت گس‌بودن می‌دهد» است.

گلیکوزیدها: این مواد نقش مهمی در ارگانیسم زنده بازی می‌کنند. بسیاری گیاهان، موادشیمیایی را به شکل گلیکوزید ذخیره می‌کنند و بسیاری از آنها آثار درمانی دارند.

ترپن‌ها: این مواد را بعضی گیاهان تولید می‌کنند و باعث ایجاد بوی بسیار قوی در گیاه می‌شود. همین بوی شدید می‌تواند حیوانات گیاهخوار را فراری دهد و وسیله دفاعی گیاه محسوب می‌شود. از بعضی از این گیاهان، محصولات روغنی (مانند اسانس‌ها) به دست می‌آید. بعضی از این روغن‌ها در صنایع مختلفی مانند عطرسازی نیز استفاده می‌شوند. یکی از این گیاهان معروف، اسطوخودوس است که کاربردهای زیادی دارد.

● استفاده از گیاهان مختلف

روش‌های مختلف تهیه داروهای گیاهی و قسمت‌های مختلف یک گیاه در کشورها و فرهنگ‌های مختلف، متفاوت است اما به نظر می‌رسد امروزه به کار بردن آنها در بیشتر کشورها رو به افزایش است و به یک تجارت پرسود تبدیل شده. این گیاهان را به شکل‌های مختلفی می‌توان مصرف کرد؛ قرص، کپسول، عصاره مایع یا خشک، روغن، چای گیاهی، بخور، موضعی (به صورت کرم یا لوسیون). شکل مایع گاهی مستقیم نوشیده و گاه به صورت چای (دمنوش‌های گیاهی) مصرف می‌شود. گاهی هم این داروها را به صورت عصاره‌های الکلی (تنتور) می‌سازند که استفاده زیادی دارند. بعضی از داروهای جدید نیز از منشاء گیاهی ساخته شده‌اند. مثلا داروی قلبی دیگوکسین، از یک گیاه مشتق شده یا داروی ضدمالاریا که از یک منشاء گیاهی به دست آمده‌اند.

● نکته‌های ایمنی

گیاهان دارویی، موادی موثر و کم‌خطر هستند و معمولا عوارض جانبی کمتری نسبت به داروهای شیمیایی دارند اما تصور اشتباه این است که «گیاهان دارویی چون طبیعی‌اند، کاملا بی‌خطر هستند». لزوما هرچه از طبیعت به دست آمده باشد، بی‌خطر نیست. مصرف این داروها نیز می‌تواند مشکل‌ساز شود، به‌خصوص اگر فرد اطلاعات کافی در مورد آنها نداشته باشد یا با سایر داروهای فرد تداخل‌ کند، حتی خطر مسمومیت را در افراد بالا می‌برد. مثلا مصرف گیاهان دارویی که فشارخون را پایین می‌آورند، همزمان با داروهای ضدفشارخون می‌تواند فشار فرد را به شدت پایین بیاورند و خطرناک باشند. پس مصرف چنین داروهایی نیز همانند همه داروها باید زیر نظر فرد متخصص و آگاه باشد. به‌علاوه مصرف این داروها در دوره بارداری و شیردهی هم باید با احتیاط و تحت‌نظر پزشک باشد.

● انقراض، در کمین گونه‌های خاص

بعضی از داروهای امروزی از منشاء گیاهان به دست می‌آیند و بعضی دیگر نیز با موادشیمیایی ساخته می‌شوند اما شناخت و مصرف بیشتر این گیاهان، نگرانی‌هایی را نیز ایجاد کرده است. موسسه بین‌المللی علوم گیاهی به تازگی گزارش کرده که «بعضی گیاهان دارویی با ارزش که ممکن است کلید درمان بیماری‌هایی مانند سرطان‌ها و ایدز باشند، ممکن است حتی قبل از کشف منقرض شوند.» این موسسه اعلام کرده برداشت بیش‌ازحد بعضی گونه‌های گیاهی باعث شده ۴۰۰ گونه گیاهان دارویی در خطر انقراض قرار بگیرند. این امر تهدیدی برای ساخت داروهای جدید با منشاء گیاهی است. بعضی از گیاهان عبارتند از:

درخت سرخدار: از شاخه آن برای ساخت داروی ضدسرطان استفاده می‌کنند.

درخت هولیا: از نامیبیا که از آن برای ساخت داروی کاهش وزن استفاده می‌شود.

ماگنولیا: از آن برای ساختن داروی ضدسرطان، بیماری‌های قلبی و جنون استفاده می‌شود.

زعفران: برای درمان نقرس کاربرد دارد.

منبع: wito.org

دکتر آیدا روشن‌ضمیر