حکمت های دهگانه لقمان در قرآن

یکی از حکمای راستین و بزرگ تاریخ , حضرت لقمان ع است که نامش در قرآن دو بار با عظمت یاد شده و یک سوره قرآن سی و یکمین سوره به نام او است

یکی از حکمای راستین و بزرگ تاریخ ، حضرت لقمان(ع) است که نامش در قرآن دو بار (۱) با عظمت یاد شده و یک سوره قرآن (سی و یکمین سوره) به نام او است . خداوند او را در قرآن براین اساس یاد کرده که فرزندش را به ده اندرز بسیار مهم و سرنوشت ساز نصیحت کرده ، و این نصایح در ضمن پنج آیه سوره لقمان ذکر شده است. ۲

مطرح شدن لقمان و حکمت های دهگانه او در قرآن ، و یک سوره به نام او، در کتابی که جاودانی و جهانی است بیانگر آن است که خداوند می‏خواهد نام لقمان و روش و نصایح حکیمانه او را در پیشانی ابدیت ثبت کرده ، و تابلو قرار دهد، تا شیفتگان حق و عرفان در هر نقطه و عصری، در پرتو آن هدایت یابند ، و از فیوضات آن برای پاک سازی و بِه‏سازی بهره جویند.

بر همین اساس نخستین سؤال در این راستا این است که لقمان کیست؟ اهل کجاست؟ و در چه عصر می‏زیسته؟ آیا پیغمبر است یا نه؟ و...

برای دریافت پاسخ به این سؤالات ، نظر شما را به مطالب زیر جلب می‏کنیم :

۱) نام او لقمان، و کنیه او ابوالاسود است ، او در سرزمین نَوبَه (واقع در کشور سودان یکی از مناطق افریقا) چشم به جهان گشود. بنابراین قیافه تیره و متمایل به سیاه داشت ، و تاریخ نویسان او را به عنوان سیاه چهره با لب های ستبر و درشت ، و قدم های بلند و گشاد یاد کرده اند.

پس او از نژاد مردم افریقا بود و بعضی او را از اهالی «اِیْله» که شهری بندری در کنار دریا، نزدیک مصر، در سرزمین فلسطین بوده دانسته‏اند . ۳

لقمان نظر به این که عمر طولانی کرد ، با پیامبران بسیار (که طبق بعضی از احادیث تا چهارصد پیامبر) را دیدار کرده است ۴ و نظر صحیح این است که او پیامبر نبود .

او عمر طولانی کرد ، که عمرش را از دویست تا ۵۶۰ سال ، و از هزار تا ۳۵۰۰ سال نوشته‏اند، در عین حال بسیار زاهد بود ، و دنیا را به اندازه عبور از سایه‏ای به سایه دیگر در نزدیک آن می‏دانست.

او مدّتی چوپان و برده قَیْن بن حسر (از ثروتمندان بنی‏اسرائیل) بود ، سپس بر اثر بروز حکمت های سرشار نظری و عملی از خود ، از طرف اربابش آزاد شد.۴و۵

امام صادق(ع) پیرامون راز وصول لقمان به مقام حکمت چنین می‏فرماید: «سوگند به خدا حکمتی که به لقمان داده شده به خاطر ثروت و جمال و حسب و نسب نبود (که او هیچ گونه از این امور را نداشت) ولی به خاطر آن بود که او مردی قوی برای اجرای فرمان خدا، پاک و پرهیزکار، دارای کنترل زبان و تفکّر طولانی در امور، و تیزبین و هشیار بود، روزها (جز در موارد استثنایی) هرگز نمی‏خوابید، در مجلس در حضور مردم تکیه نمی‏داد ، و در حضور آنها آب دهان نمی‏انداخت، و با چیزی بازی نمی‏کرد،

● گفتنی هایی از لقمان

از گفتنی ها این که او دارای فرزندان بسیار بود، آنها را به گرد خود جمع می‏کرد ، و نصیحت می‏نمود. و به گفته بعضی گرچه با گفتن «یا بُنَیّ ؛ ای پسرک من» تنها پسر بزرگش را مورد خطاب خود قرار می‏داد ، ولی خطاب او در حقیقت به همه پسران و فرزندانش ، بلکه به همه انسان‏ها بود ، و با این تعبیر مهرانگیز می‏خواست عواطف آنها را جلب کند ، و به آنها بفهماند که من همانند پدر دل سوز برای شما هستم، نصایح دل سوزانه مرا که از روی خیرخواهی است بپذیرید.۶

در قرآن تنها بخش کوچکی از نصایح لقمان(ع) آمده ، وگرنه او نصایح و پندهای بسیار دارد که در کتب روایی ما از امامان(ع) و پیامبر(ص) روایت شده ، که گردآوری همه آنها دارای چند جلد کتاب خواهد شد.

در یکی از خطاب ها به پسرش می فرماید : « یا بُنَیَّ اِنّی خَدَّمْتُ اَرْبَعَمِأَةَ نَبِیٍ و اخذْتُ مِنْ کَلامِهِمْ أرْبَعَ کلماتٍ، و هِیَ : إذا کُنْتَ فی الصّلوةِ فاحْفَظْ قَلْبَکَ، وَ إذا کُنْتَ عَلَی المائدةِ فَاحفَظْ حلقَکَ، و إذا کُنْتَ فی بَیْتِ الْغَیْرِ فاحْفَظْ عینَک، وإذا کُنْتَ بَیْنَ الخَلقِ فاحْفَظْ لِسانَکَ ؛ ای پسرجان ! من چهار صد پیامبر را خدمت کردم، و از گفتار آنها چهار سخن را برگزیدم :

۱) هنگامی که در نماز هستی، حضور قلبت را حفظ کن.

۲) هنگامی که در کنار سفره نشستی گلویت را (از مال حرام) حفظ کن .

۳) هنگامی که به خانه دیگری رفتی ، چشم خود را (از نگاه به نامحرم) حفظ کن

۴) و هنگامی که بین انسان‏ها رفتی ، زبانت را حفظ کن .»۷

● معنی حکمت، و ابعاد آن

حکمت در اصل از ماده «حَکْم» (بر وزن حرف) به معنی منع است، و از آن جا که علم و دانش و تدبیر که از معانی حکمت است ، انسان را از کارهای خلاف باز می‏دارد ، به آن حکمت می‏گویند. حکمت دارای معانی بسیار، و مفهوم گسترده است ، از جمله: معرفت ، شناخت اسرار جهان هستی ، آگاهی از حقایق ، وصول به حق از نظر گفتار و عمل ، شناخت خدا ، شناخت اشیاء آن گونه که هستند ، و نیز به معنی نور الهی که انسان را از وسوسه‏های شیطانی و تاریکی گمراهی‏ها نجات می ‏بخشد.

● حکیم بودن لقمان و راز آن

در آیه ۱۲ سوره لقمان می‏خوانیم : « وَ لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَةَ؛ ما به لقمان حکمت دادیم.» این آیه بیانگر آن است که خداوندی که حکیم مطلق است ، حکیم بودن لقمان را امضا کرده و او را از حکمت سرشارش، بهره‏مند ساخته است.

● لقمان پیامبر بود یا نه ؟

شیوه بیان قرآن نشان می‏دهد که او پیغمبر نبوده است ، و در روایات نیز با صراحت ، پیغمبر بودن او نفی شده ، از جمله روایت شده پیامبر اسلام(ص) فرمود: «حَقَّا اَقُولُ لَمْ یَکُنْ لُقْمانُ نَبِیّا وَلکِنْ عَبْدا کَثیرَ التَّفَکُّرِ، حُسْنَ الْیَقینِ، اَحَبَّ اللّهَ فَاَحَبَّهُ، وَ مَنَّ عَلَیْهِ بِالْحِکْمَةِ ؛به حق می‏گویم که لقمان ، پیامبر نبود ، ولی بنده‏ای بود که بسیار فکر می‏کرد ، ایمان و یقینش عالی بود ، خدا را دوست داشت ، و خدا نیز او را دوست داشت ، و خداوند نعمت حکمت را به او عنایت فرمود.»۸

اینک این سؤال پیش می‏آید که حضرت لقمان(ع) با این که پیامبر نبود، چگونه دارای مقام ارجمند حکمت شد و خداوند بخشی از حکمت او را به عنوان اندرز قرآنی، در کنار نصایح خود قرار داد؟

پاسخ آن که لقمان(ع) یک انسان پاک و مخلص و باصفا و... و در صراط سیر و سلوک و عرفان، زحمت‏ها کشید، و بر اثر مخالفت با هوس‏های نفسانی و تحمل دشواری‏ها و ریاضت و نفس کشی، دارای چنان لیاقتی شد که خداوند چشمه‏های حکمت را در وجود او به جوشش درآورد.

آری باران در باغ، لاله می‏رویاند نه در شورزار، چنان که پیامبر(ص) و امام صادق(ع) فرمودند: «ما اَخْلَصَ عَبْدٌ لِلّهِ عَزَّوَجَلَّ اَرْبَعینَ صَباحا اِلاّ جَرَتْ یَنابِیعَ الْحِکْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلی لِسانِهِ ؛ هر بنده‏ای که تنها برای خدا چهل روز اخلاص ورزد ، خداوند چشمه‏های حکمت را از قلبش به زبانش جاری سازد.»۹

شخصی از لقمان پرسید: این همه علم و حکمت را از کجا به دست آوردی؟ (با این که مدرسه نرفته‏ای) لقمان در پاسخ گفت : « قَدْرُ اللّهِ وَ اَداءُ الاَمانَةِ، وَ صِدْقُ الْحَدیثِ وَالصَّمْتِ ؛خواست خدا ، و امانت داری ، و راست گویی و کنترل زبان موجب کسب این مقام گردید .»۱۰

سلمان یک نفر عجمی بود ، بر اثر ریاضت و خودسازی و پیمودن مدارج تکامل به مقامی رسید که حضرت علی(ع) او را به لقمان تشبیه کرد ، و در شأن او فرمود : «بخٍّ بَخٍّ سَلمانُ منّا اهلَ البیتِ، و مَنْ لَکُمْ بمثلِ لُقمانِ الحکیم؟ عَلِمَ عِلْمَ الاوّلِ و علمَ الآخِرِ؛ بَه بَه، به مقام سلمان ، او از ما اهل بیت است، شما در کجا مانند سلمان را می‏یابید که مثل لقمان حکیم است، که از علم پیشینیان و آیندگان آگاهی دارد»

امام صادق(ع) پیرامون راز وصول لقمان به مقام حکمت چنین می‏فرماید: «سوگند به خدا حکمتی که به لقمان داده شده به خاطر ثروت و جمال و حسب و نسب نبود (که او هیچ گونه از این امور را نداشت) ولی به خاطر آن بود که او مردی قوی برای اجرای فرمان خدا، پاک و پرهیزکار، دارای کنترل زبان و تفکّر طولانی در امور، و تیزبین و هشیار بود، روزها (جز در موارد استثنایی) هرگز نمی‏خوابید، در مجلس در حضور مردم تکیه نمی‏داد ، و در حضور آنها آب دهان نمی‏انداخت، و با چیزی بازی نمی‏کرد، و هنگام قضاء حاجت و غسل در جایی که او را ببینند نمی‏نشست ، بسیار مراقب وقار خود بود ، خنده بیجا نمی‏کرد ، و خشمگین نمی‏شد ، شوخی نمی‏نمود ، برای امور دنیا شاد و محزون نمی‏شد ، دارای فرزندان بسیار از چند همسر گردید، و اکثر آنها فوت کردند، (بر اثر خشنودی به رضای خدا) درمرگ آنها گریه نکرد ، او هرگاه دو نفر را در حال نزاع می‏دید ، برای اصلاح آنها پا در میانی می‏کرد ، و تا بین آنها آشتی برقرار نمی‏کرد ، از کنار آنها رد نمی‏شد ، اگر سخن زیبایی از کسی می‏شنید ، از تفسیرش و از مأخذش می‏پرسید ، با فقها و علما بسیار همنشینی می‏کرد... همواره با سکوت معنی دار و عمیق و اندیشیدن و عبرت گرفتن ، خود را اصلاح می کرد ، آنچه را که به نفع معنوی او بود به آن توجّه داشت ، و از کارهای بیهوده روی می گردانید ، از این رو خداوند خصلت حکمت را به او عطا فرمود .»۱۱

● حکمت‏های ده گانه لقمان در قرآن

خداوند در میان حکمت‏های لقمان ، بخشی از حکمت‏های او به فرزندش که ده فراز است ، در قرآن در ضمن پنج آیه در سوره لقمان (آیات ۱۳، ۱۶، ۱۷، ۱۸ و ۱۹) می‏آورد که بیانگر ده نصیحت بزرگ و مفهوم عمیق انسان سازی است، و آن ده فراز عبارتند از:

۱) توحید

۲) معاد

۳) نماز

۴) امر به معروف

۵) نهی از منکر

۶) صبر و استقامت

۷) تواضع

۸) دوری از خود خواهی

۹) اعتدال در راه رفتن

۱۰) اعتدال در صدا و سخن گفتن (که مجموعه‏ای از حکمت نظری و عملی ، اعتقادی ، عبادی ، اجتماعی ، سیاسی ، تقویتی، اخلاقی است)، که به خواست خدا هر کدام از این دستورهای حکیمانه ده گانه را در مقالات آینده مورد بررسی قرار می‏دهیم، به امید آن که از حکمت‏های راستین و ژرف و سازنده آن حکیم بزرگ الهی بهره‏مند شده، و در پرتو آن، به سعادت و پیروزی بزرگ نایل گردیم.

● نتیجه گیری

لقمان با این که از نظر نژادی ، در سطح پایین بود، ولی در پرتو علم و عمل ، ریاضت و مجاهدت در راه پاک ساز و طی مراحل کمال، به مقام عالی حکمت رسید ، به عنوان مثال سلمان یک نفر عجمی بود ، بر اثر ریاضت و خودسازی و پیمودن مدارج تکامل به مقامی رسید که حضرت علی(ع) او را به لقمان تشبیه کرد ، و در شأن او فرمود : «بخٍّ بَخٍّ سَلمانُ منّا اهلَ البیتِ، و مَنْ لَکُمْ بمثلِ لُقمانِ الحکیم؟ عَلِمَ عِلْمَ الاوّلِ و علمَ الآخِرِ ؛ بَه بَه، به مقام سلمان ، او از ما اهل بیت است، شما در کجا مانند سلمان را می‏یابید که مثل لقمان حکیم است، که از علم پیشینیان و آیندگان آگاهی دارد.»۱۲

پی نوشت ها :

۱ . سوره لقمان (۳۱) آیه ۱۲ و ۱۳.

۲ - همان .

۳ . مسعودی، مروج الذّهب، ج۱، ص۴۶.

۴. مروج الذّهب، ج۱، ص۴۶؛ تفسیر برهان، ج۳، ص۲۷۳.

۵ . محدّث قمی، سفینة‏البحار، ج۲، ص۵۱۵، فخرالدین حرّ مکی، مجمع البحرین، واژه لقم؛ علامه مجلسی، بحار، ج۱۳، ص۴۲۵.

۶ . اعلام قرآن خزائلی، ص۷۱۶.

۷ . شیخ حرّ عاملی، با تصحیح علی مشکینی، المواعظ العددیة، ص۱۴۲.

۸. همان، ص۴۲۴، مجمع البیان، ج۸، ص۳۱۵.

۹. همان، ج۷۰، ص۲۴۲؛ کنزالعمّال، حدیث ۵۲۷۱.

۱۰. علاّمه طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۲۱۵.

۱۱. همان، ص۳۱۶ و ۳۱۷.

۱۲. بحارالانوار، ج۲۲، ص۳۳۰.

فرآوری: زهرا اجلال