تا در زمانه باقی ست آواز باد و باران

استاد شفیعی کدکنی در هر زمینه ای از ادب و فرهنگ که کار کرده اند خواه ترجمه, خواه نقد و نظر, خواه مقاله های بسیار متنوع علمی پیرامون مطالب مختلف و خواه تصحیح و شرح متون, بی مبالغه نمونه های بی نظیری پدید آورده اند که قابل مقایسه با کارهای دیگران نیست

همیشه به‌عنوان یکی از شاگردان آقای دکتر شفیعی‌کدکنی آرزو داشته‌ام از سر فرصت درباره آثار بسیار متنوع و در هر زمینه دقیق ایشان مطلبی بنویسم گو اینکه نشستن مرغکی بر کوه نه بر آن می‌افزاید و نه از آن می‌کاهد، اما این آرزو نه‌تنها بر جوانان که بر پیران هم عیب نیست. چند روز پیش روزنامه اعتماد ملی از بنده خواست که درباره استاد مطلبی بنویسم و به‌خصوص یادآور شدند که بهتر است درباره آثار عطار باشد که کتاب‌های وی توسط ایشان تصحیح و شرح شده است. دلم می‌خواست حالا‌ که قرار است چیزی در این باره بنویسم، چیزی بنویسم که بشاید، اما در این وقت اندک که باید رساله دکتری ۹۰۰ صفحه‌ای آقای امیرحسین ماحوزی را مطالعه کنم که استاد شفیعی‌کدکنی راهنمای آن بوده و قرار است هفته آینده دفاع شود؛ حتی اگر هیچ کار دیگری هم نداشتم کافی بود که مجال اندکی هم برای نوشتن مطلبی هرچند مختصر درباره آثار استاد و به‌خصوص ۴ کتاب ارجمند عطار به تصحیح ایشان باقی نماند، به‌خصوص که چون خود پیرامون آثار عطار چیزکی نوشته‌ام، گفت‌وگویی درازدامن را هم پیش می‌آورد.

به ‌هر حال فعلا‌ از طرح پرسش‌ها و دلمشغولی‌های خود درباره عطار می‌گذرم اما از افتخار نوشتن درباره ایشان حتی در حد چند کلمه‌ای از سر خضوع و حق‌شناسی البته نمی‌گذرم. امیدوارم خداوند فرصت و توفیقی عنایت کند تا هر چه تقصیر شد شود توفیر.

گاهی فکر می‌کنم کاری که استاد شفیعی در حق ادب و فرهنگ فارسی انجام داده‌اند چندان عظیم است که شاید نتوان او را جز با ۳، ۴ نفری از ادیبان و محققان دوران ما و پیش از ما مقایسه کرد. طبیعی است که این‌ همه مایه‌گذاشتن برای ادب و فرهنگ فارسی در حوزه‌های مختلف و متنوع، از شرح و تصحیح متون گرفته تا شعر و نقد شعر، تنها از عاشقی اساطیری برمی‌آید و اغراق نیست اگر بگویم تاکنون عاشقی به معشوقی چنان صمیمانه و شورانگیز عشق نباخته است که استاد شفیعی به ادب فارسی و مولوی به شمس تبریزی. ‌

مقاله‌ها و کتاب‌ها و نقدهای استاد پیرامون ادبیات و تصحیح و شرح آثار برجسته ادب فارسی، همه چندان استوار و سنجیده‌اند که هر دانشجو و ادیب و استادی، حرف آخر و صحیح را در ارجاع به آنها تدارک می‌بیند. کتاب <اسرار التوحید> که ایشان تصحیح کرده‌اند و درباره همه ابعاد آن از لغات و ترکیبات و کنایات گرفته تا اشعار و احادیث و اقوال و اعلا‌م شرح و توضیح داده‌اند، کاری چنان سترگ است که نه پیش از ایشان نمونه‌ای داشته است و نه بعد از ایشان ممکن است نظیری پیدا کند. پیداکردن نام و نشان اشخاصی که هیچ اسم و رسمی از آنان نیست، از میان کتاب‌ها و نسخه‌های خطی کهن و مهجور کاری چندان دشوار است که تنها از همت کسی چون او ساخته است.

بسیاری از توضیحات این کتاب، چه در مباحث لغوی و چه در معرفی اشخاص و امکنه و ماخذ و منابع اقوال و اخبار و شعرها، در حد یک مقاله تحقیقی درجه یک است. مقدمه ۲۳۹ صفحه‌ای کتاب که درباره ابوسعید ابوالخیر و خاندان و اخلا‌ف و اسلا‌ف و استادان و مشایخ او و ارتباط وی با معاصران از هر قشر و شیوه سلوک و ریاضت و جایگاه او در علم و مشرب صوفیانه و برخورداریش از دانش روزگار و موضوع و منابع کتاب و زبان و سبک آن و نقد و معرفی نسخه بدل‌ها و نقد و نظر درباره چاپ‌های قبلی <اسرارالتوحید> و مطالب دیگر، چنان در هر زمینه سرشار از کنجکاوی‌های عالمانه و دقت‌نظرهای هوشمندانه است که کار او را نمونه‌ای بی‌نظیر از تصحیح و تحقیق ساخته است، تا آنجا که انسان تصور می‌کند بر این منظومه دانش و دقت نه چیزی می‌توان افزود و نه چیزی می‌توان کاست. اگر مقدمه مبسوط و شرح و توضیح مفصل و دقیق آنچه را در تعلیقات آمده است و نیز فهرست‌های مفید و متعدد و متنوع کتاب را جمع کنیم، ۹۰۸ صفحه می‌شود که این همه درباره کتابی است که خود ۳۷۰ صفحه بیشتر نیست. تامل در این نکته خود حاکی از کوشش خستگی‌ناپذیر محققی نستوه و باوجدان علمی است که در جست‌وجوی حقیقت، نه خستگی می‌شناسد و نه قناعت به چیزی کمتر از کمال مقدور می‌کند. جلوه این سختکوشی و دقت‌نظر را در ۴ منظومه عرفانی عطار نیز می‌توان ملا‌حظه کرد. با افزودن <مختارنامه> که پیش‌تر تصحیح و شرح شده بود به این ۴ منظومه و <تذکره‌الا‌ولیا> و دیوان که در دست تصحیح‌اند، همه آثار عطار - که علی‌رغم ارجمندی اندیشه و ذوق و هنرش، آوازه نامش چندان که مولوی، در ایران و جهان نپیچیده است - به شرح و تصحیح استاد در دسترس ادیبان و محققان قرار خواهد گرفت.

از میان منظومه‌های عطار از همه مشهورتر <منطق‌الطیر> است که اولین‌بار به‌وسیله دکتر صادق گوهرین، از روی قدیم‌ترین نسخه که به نسخه قونیه مشهور است تصحیح شد. از میان تصحیحات و چاپ‌های متعدد <منطق‌الطیر> تنها می‌توان به چاپ و تصحیح دکتر صادق گوهرین اعتماد کرد. نسخه اساس استاد شفیعی‌کدکنی همان نسخه اساس دکتر صادق گوهرین است اما استاد نقص‌های این نسخه را چنان‌که خود توضیح داده‌اند با استفاده از ۱۱ نسخه دیگر تصحیح کرده‌اند. گذشته از تصحیح دقیق و علمی، این کتاب نیز مثل <اسرارالتوحید> دارای مقدمه‌ای مبسوط و تعلیقاتی بسیار دقیق و گسترده همراه با فهرست‌های مفید و لا‌زم است. توضیحاتی که در تعلیقات درباره متن آمده است، غالبا تازه، دقیق و سنجیده و با استفاده از منابع اصیل و کهن صورت گرفته است. در منظومه‌های الهی‌نامه، اسرارنامه و مصیبت‌نامه نیز بیش و کم همین دقت نظرها و اطلا‌عات تازه و دست اول به چشم می‌خورد. البته هر کار بزرگ و گرانقدری پرسش‌های متعدد برمی‌انگیزد و مثلا‌ ممکن است درباره بعضی اظهارنظرها و تصحیح و شرح بعضی از ابیات، خواننده یا مصحح اختلا‌ف نظر داشته باشد. اگرچه بسیاری از ایرادهای نخوانده ملا‌شدگان ناشی از جهل است و چیزی را که خود نمی‌دانند از روی کمال سلیم دلی دیده‌ام که به مصحح و شارح نسبت می‌دهند، اما بعضی از این ایرادها و اختلا‌ف‌نظرها قابل تامل است که البته نه فرصت و نه جای طرح آن در اینجاست. بدون شک طرح پرسش‌ها و پاسخ‌هایی که استاد خواهند داد، خود کلا‌س درس بسیار مفیدی خواهد بود برای پرسندگان و خوانندگان.

استاد شفیعی‌کدکنی در هر زمینه‌ای از ادب و فرهنگ که کار کرده‌اند خواه ترجمه، خواه نقد و نظر، خواه مقاله‌های بسیار متنوع علمی پیرامون مطالب مختلف و خواه تصحیح و شرح متون، بی‌مبالغه نمونه‌های بی‌نظیری پدید آورده‌اند که قابل مقایسه با کارهای دیگران نیست. اما با این ‌همه شعر خود در جای دیگر نشیند؛ شعری که سرچشمه جوشش آن ذهنی است دریاوار و سرشار از جواهر گوناگون ذوق و معرفت، از کهن‌ترین تا تازه‌ترین میراث هنر و اندیشه انسانی و زبان آن زبانی است سخت استوار، جذاب و آمیخته با تمام ظرافت‌ها و استعدادها و ظرفیت‌هایی که نزدیک به هزار سال در این زبان شکفته و متجلی شده است. با این همه باید گفتن این نکته را هم فراموش نکنم که استاد شفیعی‌کدکنی بسیار فراتر از این همه آثار گرانقدری است که به‌وجود آورده‌اند؛ هر آینه‌ای او را به اندازه عرض خود نشان می‌دهد اما اشکال کمال او را کمتر آینه‌ای بازمی‌نماید. آثار استاد هم‌اکنون هم در زمینه‌های مختلف منبع تحقیق دانشجویان دوره‌های فوق‌لیسانس و دکتری است و بی‌تردید باغ این آثار همچنان سرسبزتر و شکفته‌تر برای آیندگان و ادب فارسی خواهد ماند تا در زمانه باقی است آواز باد و باران.

دکتر تقی پورنامداریان