عقل و عشق

شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی از ستارگان پرفروغ آسمان شعر و ادب ایران, در سال ۶۰۶ هـ ق در شیراز چشم به جهان گشود, در عارف بودن وی بعضی از محققان شک دارند و می گویند که او شاعر بوده و عارف به معنی خاص کلمه دارای سیر و سلوک و طریقت نبوده است, ولی دکتر ضیاءالدین سجادی در کتاب “مقدمه ای بر مبانی عرفان و تصوف” ضمن اینکه وی را از عرفای قرن هفتم می شمارد

شیخ مصلح‌الدین سعدی شیرازی از ستارگان پرفروغ آسمان شعر و ادب ایران، در سال ۶۰۶ هـ.ق در شیراز چشم به جهان گشود، در عارف بودن وی بعضی از محققان شک دارند و می‌گویند که او شاعر بوده و عارف به معنی خاص کلمه دارای سیر و سلوک و طریقت - نبوده است، ولی دکتر ضیاءالدین سجادی در کتاب “مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف” ضمن اینکه وی را از عرفای قرن هفتم می‌شمارد، در خصوص عرفان و تصوف او می‌نویسد: “پیش از این در شرح حال شیخ شهاب‌الدین ابوحفص سهروردی گفته شد که او در بغداد مرشد و پیر و راهنمای سعدی در تصوف و عرفان بود و به این جهت، سعدی را از پیروان فرقه سهروردیه شمرده‌اند و در بیت معروف او نقل شده که گفته:

مقامات مردان به مردی شنو

نه از سعدی، از سهروردی شنو

مرا شیخ دانای مرشد شهاب

دو اندرز فرمود بر روی آب

یکی آن که در جمع بدبین مباش

دگر آنکه بر نفس خود بین مباش

در بوستان، همه جا از “طریقت” سخن می‌گوید:

طریقت به جز خدمت خلق نیست

به تسبیح و سجاده و دلق نیست

سعدی، به تصوف مثبت و مفید و تربیت و اخلاق عارفانه نظر دارد و خدمت خلق و معاشرت و صحبت با مردم و دانش اندوزی را توصیه می‌کند و تمتع و بهره‌گیری از دنیا را به صورت معتدل و مشروع جایز می‌شمارد ...” (۱)

و سخن آخر آنکه سعدی در رابطه با عقل و عشق اشعار و مطالب زیادی دارد و از آن جمله است اشعار و مطالب زیر:

- دو چیز طیره عقل است: دم فرو بستن

به وقت گفتن و گفتن به وقت خاموشی(۲)

- خردمندان گفته‌اند توانگری بهتر است نه به مال و بزرگی به “عقل” (است) نه به سال.(۳)

- گفت چندین بر این نمط بگفتم که گمان بردم که دلش برقید من آمد و صید من شد.

ناگه نفسی سرد از سر درد برآورد و گفت: چندین سخن که بگفتی، در ترازوی عقل من وزن آن سخن ندارد.(۴)

- وقتی افتاد فتنه‌ا‌ی در شام هرکس از گوشه‌ای فرا رفتند، روستازادگان دانشمند، به وزیری پادشاه رفتند.

پسران وزیر ناقص عقل

به گدایی به روستا رفتند(۵)

مصلحت آن بینم که عقل و ادب پیش‌گیری و لهو و لعب بگذاری که چون نعمت سپری شود، سختی بری و پشیمانی خوری.(۶)

به صورت آدمی شده قطره‌ای آب

که چل روزش قرار اندر رحم ماند

و گرچل سال را عقل و ادب نیست

به تحقیقش نشاید آدمی خواند.(۷)

آن را که عقل و همت و تدبیر و رای نیست

خوش گفت که پرده‌دار که کس در سرای نیست(۸)

میان دو تن آتش افروختن

نه عقلست و خود در میان سوختن(۹)

همه کس را عقل خود به کمال نماید و فرزند خود به جمال.(۱۰)

نیک سهل است زنده بیجان کرد

کشته را باز زنده نتوان کرد

شرط عقل است صبر تیرانداز

که چو رفت از کمان نیاید باز(۱۱)

دو چیز محال عقل است: خوردن بیش از رزق و مقسوم و مردن پیش از وقت معلوم(۱۲)

امید عافیت آنکه بود موافق عقل

که نبض را به طبیعت شناس بنمایی

بپرس هرچه ندانی، که ذل پرسیدن

دلیل راه تو باشد بعز دانایی(۱۳)

عاقل چو خلاف‌ اندر میان آمد به جهد و چو صلح بیند لنگر بنهد، که آنجا سلامت بر کران است و

اینجا حلاوت در میان(۱۴)

خنک آن که در صحبت عاقلان

بیاموزد اخلاق صاحبدلان

گرت عقل ورایست و تدبیر و هوش

به عزت کنی پند سعدی به گوش(۱۵)

ره عقل جز پیچ در پیچ نیست

بر عارفان جز خدا هیچ نیست(۱۶)

پس کار خویش آن که عاقل نشست

زبان بد اندیش بر خود ببست

تو نیکو روش باش، تا بدسگال

نیابد به نقص تو گفتن مجال(۱۷)

به نطق است و عقل آدمیزاده فاش

چو طوطی سخنگوی نادان مباش(۱۸)

تو را آن که چشم و دهان داد و گوش

اگر عاقلی، در خلافش مکوش(۱۹)

گرت چشم عقل است، تدبیر گور

کنون کن که چشمت نخور دست مور(۲۰)

دانند جهانیان که در عشق

اندیشه عقل معتبر نیست(۲۱)

عارفان درویش صاحب درد را

پادشا خوانند گر نانیش نیست

ماجرای عقل پرسیدم ز عشق

گفت معزولست و فرمانیش نیست(۲۲)

در تفکر عقل مسکین پایمال عشق شد

با پریشانی دل شوریده چشم خواب داشت

کوس غارت زد فراقت گرد شهرستان دل

شحنه عشقت سرای عقل در طبطاب داشت(۲۳)

عشقت بنای عقل به کلی خراب کرد

جورت در امید به یک بار برگرفت(۲۴)

عقل با عشق بر نمی‌آید

جور مزدور می‌برد استاد(۲۵)

عقل را با عشق خوبان طاقت سرپنجه نیست

به اقتضای آسمانی بر نتابد جهد مرد (۲۶)

فرشته خوی شود آدمی به کم خوردن

وگر خورد چو بهایم، بیوفتد، چو جماد

مرا دهر که برآری، مطیع امر تو گشت

خلاف نفس که فرمان دهد چو یافت مراد(۲۷)

سودای عشق پختن، عقلم نمی‌پسندد

فرمان عقل بردن، عشقم نمی‌گذارد(۲۸)

عاقلان از بلا بپرهیزند

مذهب عاشقان دگر باشد

پای رفتن نماند سعدی را

مرغ عاشق، بریده پر باشد(۲۹)

پندم مده ای دوست، که دیوانه مست

هرگز به عشق عاقل و هوشیار نباشد(۳۰)

سعدی اگر عاقل، عشق طریق تو نیست

باکف زورآزمای پنجه نشاید فکند(۳۱)

عاقل خبر ندارد از اندوه عاشقان

خفتست و عیب مردم بیدار می‌کند(۳۲)

بسا هوشمندان که در کوی عشق

چو من عاقل آیند و شیدا روند(۳۳)

عشق را عقل نمی‌خواست که بیند، لیکن

هیچ عیار نباشد که به زندان نرود(۳۴)

عقل را گر هزار حجت هست

عشق دعوی کند به بطلانش (۳۵)

عقل را پنداشتم در عشق تدبیری بود

من نخواهم کرد دیگر تکیه بر پندار خویش(۳۶)

عشق آمد و عقل همچو بادی

رفت از من هزار فرسنگ(۳۷)

ز عقل اندیشه‌ها زاید که مردم را بفرساید

گرت آسودگی باید ، برو عاشق شو ای عاقل(۳۸)

داروی درد شوق را با همه علم عاجزم

چاره کار عشق را با همه عقل جاهلم(۳۹)

لشکر عشق سعدیا غارت عقل می‌کند

تا تو دگر به خویشتن ظن نبری که عاقلم(۴۰)

فرمان عشق و عقل به یک جای نشنوند

غوغا بود دو پادشه اندر ولایتی

زانگه که عشق دست تطاول دراز کرد

معلوم شد که عقل ندارد کفایتی(۴۱)

عقل بیچاره است در زندان عشق

چون مسلمانی به دست کافری(۴۲)

ما را هوس تو کس نیاموخت

پروانه به جهد خویشتن سوخت

عشق آمد و چشم عقل بر دوخت

شوق آمد و بیخ صبر برکند(۴۳)

عاشق که بر مشاهده دوست دست یافت

در هر چه بعد از آن نگرد، اژدهای اوست(۴۴)

قسمتی از رساله “عقل و عشق” سعدی علیه‌الرحمه، که بسیار زیبا و ادیبانه مطرح شده است ارائه می‌شود، که از این قرار است؛

“مرد را راه به حق عقل نماید یا عشق

این در بسته تو بگشای، که بابیست عظیم

عقل را فوق تراز عشق توان گفت؟بگو

چون تو را روز و شب این هر دو حریفند و ندیم

و در این ادامه می‌افزاید: ... عقل با چندین شرف که دارد نه راهست،‌ بلکه چراغ راهست و اول راه ادب طریقت است و خاصیت چراغ آن است که به وجود آن راه از چاه بدانند و نیک از بد بشناسند و دشمن از دوست فرق کنند و چون آن دقایق را بدانست بر این برود که شخص اگر چه چراغ دارد تا نرود به مقصد نرسد، نقل است از مشایخ معتبرکه روند گان طریقت در سلوک به مقامی برسند که علم آنجا حجاب باشد. عقل و شرع این سخن را به گزاف قبول کردند تا به قرائن معلوم شد که علم آلت تحصیل مراد است نه مراد کلی، ...(۴۵)

حافظ شیرازی (۷۹۲ -۷۲۴هـ.ق)

هزار عقل و ادب داشتم من، ای خواجه

کنون که مست خرابم صلاح بی‌ادبی است(۴۶)

راهیست راه عشق که هیچش کناره نیست

آنجا جز آنکه جان بسپارند چاره نیست

هرگه که دل به عشق دهی، خوش دمی بود

در کار خیر حاجت هیچ استخاره نیست(۴۷)

ما را ز منع عقل مترسان و می بیار

کان شحنه در ولایت ما هیچ کاره نیست

حریم عشق را در گه بسی بالاتر از عقل است

کسی آن آستان بوسد که جان در آستین دارد(۴۸)

بهای باده چون لعل چیست؟ جوهر عقل

بیا که سود کسی برد کاین تجارت کرد

حدیث عشق ز حافظ شنو نه از واعظ

اگرچه صنعت بسیار در عبارت کرد(۴۹)

جلوه‌ای کرد رخت، دید ملک، عشق نداشت

عین آتش شد از این غیرت و بر آدم زد

عقل می‌خواست کزان شعله چراغ افروزد

برق غیرت بدرخشید و جهان برهم زد(۵۰)

در نظربازی ما بی‌خبران حیرانند

من چنینم که نمودم دگر ایشان دانند

عاقلان نقطه پرگار وجودند ولی

عشق د اند که در این دایره سرگردانند(۵۱)

دل چو از پیر خرد نقل معانی می‌کرد

عشق می گفت به شرح آنچه بر و مشکل بود(۵۲)

به درد عشق بساز و خموش کن حافظ

رموز عشق مکن فاش پیش اهل عقول(۵۳)

ما درس سحر در ره میخانه نهادیم

محصول دعا در ره جانانه نهادیم

در خرمن صد زاهد عاقل زند آتش

این داغ که ما بر دل دیوانه نهادیم

المنه‌لله که چو ما بی‌د ل و دین بود

آن را که لقب عاقل و فرزانه نهادیم(۵۴)

تا فضل و عقل بینی، بی‌معرفت نشینی

یک نکته‌ات بگویم، خود را مبین که رستی(۵۵)

ای که دایم بخویش مغروری

گر تو را عشق نیست معذوری

گرد دیوانگان عشق مگرد

که به عقل عقیله مشهوری(۵۶)

خرد در زنده‌رود انداز و می‌نوش

به گلبانگ جوانان عراقی(۵۷)

در کارخانه‌ای که ره عقل و فضل نیست

فهم ضعیف رای، فضولی چرا کند؟ (۵۸)

بشوی اوراق اگر هم درس مایی

که علم عشق در دفتر نباشد(۵۹)

ز باده هیچت اگر نیست این نه بس که تو را

دمی ز وسوسه عقل بی‌خبر دارد(۶۰)

قیاس کردم و تدبیر عقل در ره عشق

چو شبنمی است که بر بحر می‌کشد رقمی(۶۱)

با مدعی نگویید اسرار عشق و مستی

تا بی‌خبر بمیرد در درد خودپرستی

عاشق شو‌، ارنه روزی کار جهان سرآید

ناخوانده نقش مقصود از کارگاه هستی(۶۲)

طفیل هستی عشقند آدمی و پری

ارادتی بنما تا سعادتی ببری

بکوش خواجه و از عشق بی‌نصیب مباش

که بنده را نخرد کسی به عیب بی‌هنری(۶۳)

استاد علی جوادیgmail.com؛۱۱۰alijavadi

سعدی شیرازی (۶۰۶-۶۹۱ هـ.ق)

پی‌نوشتها در بخش فرهنگی موجود است.