حج رستاخیز اسلامی

کعبه کانون ایمان و اتحاد

حج از دیرباز تاکنون از اهمیت ویژه‌ای در بین مسلمانان برخوردار بوده است. همه ساله صدها هزار مسلمان مشتاق از گوشه وکنار جهان، به سوی سرزمین مقدس مکه ومدینه حرکت کرده ، با تمامی سختیها و مشقتها خود را به میقات می‌رسانند ولبیک گویان آماده انجام فریضه حج می‌شوند.

کلمه حج و عناوین مناسک حج خود گویای محتوای والای این فریضه الهی پر راز ورمز و آکنده از اشاره و کنایه است. حج این لفظ کوتاه و خوش آهنگ که به معنای آهنگ و عزم وتصمیم است ، معنایی به بلندای تاریخ معنوی بشر دارد. تاریخ معنوی‌ای که نظام بخش زندگی اجتماعی - سیاسی جامعه انسانی برمحور حق و عدل است .حج که در یک نگرش کلی ازعناصر تامل و تدبر وتفکر و حرکت وتلاش و پیکار ترکیب یافته، دارای اشاراتی جامع و فراگیر به سنن جاری پروردگار در تکوین وتشریع است. زبان حج، زبان سمبولیک است واعمال آن حکایتگر وتجسم بخش تاریخ انبیا ونشاه دنیا و نشاه آخرت می‌باشد . حج این فریضه رمزوار و اشارت شعار، از زوایای گوناگون و با دید‌های متفاوت از سوی نویسندگان وتحلیلگران از لحاظ " فردی و اجتماعی "، "عبادی و سیاسی"،" اجتماعی و نظامی" و" بین المللی و جهانی" مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است که پاره‌ای نسبتا جامع وپاره‌ای تک بعدی است. آنچه در تحلیلهای یک‌سویه، از آن غفلت شده است، جامعیت حیرت انگیزو احیانا متناقض نمای حج است که زهد گرایان عبادت پیشه خسته از دنیا و اجتماع و سیاست را از یک جنبه‌اش غافل می‌سازد و سیاست پیشگان ودست اندرکاران اداره جوامع اسلامی را از جنبه دیگرش .

از این رو در این نوشتار کوتاه سعی بر آن است که در نهایت اجمال به جامعیت حج اشاره‌ای گذرا شود؛

▪ واژه حج:

واژه حج ( به فتح حاء) در لغت به معنی قصد همراه با حرکت است و واژه محجه به معنای راه هموار ومستقیمی است که انسان را به مقصد می‌رساند.نظر به اینکه در زیارت کعبه وانجام مراسم آن قصد سفر وحرکت نهفته است، آن را حج نام نهاده‌اند. بنابراین قبل از آنکه حج حرکتی صوری و سفری ظاهری باشد حرکتی درونی و سیر وسیاحتی باطنی است . فقط پرواز جسم نیست ، بلکه پرواز جسم مقدمه‌ای برای پرواز روح است.

▪ پیشینه تاریخی:

حج وانجام مراسم عبادی آن پیشینه‌ای به درازای تاریخ زمین دارد . براساس برخی از روایات، نخستین کسی که کعبه را بنا نهاد واولین حج گزار ، حضرت

آدم (ع) بود . آن حضرت پس از خروج از بهشت، برای جبران گذشته و کمال گرفتن از محضر رب، به راهنمایی فرشته خدا به گزاردن مراسم حج هدایت شد. بعدها حضرت نوح(ع) آن هنگام که کشتی‌اش گرفتار توفان سهمگین بود، مراسم حج را به جای آورد. کعبه قبل ازتجدید بنا به دست حضرت ابراهیم(ع) نیز عبادتگاه مردمان بود، اما دیوارهای آن به مرور زمان فرسوده شد و روبه نابودی رفت. از این رو، حضرت ابراهیم (ع) به امر خدا پایه‌های آن را از نو برافراشت و سپس خود مناسک حج را انجام داد. در روایات اسلامی از حج دیگر پیامبران همچون حضرت موسی ، یونس، عیسی ، داوود و سلیمان(ع) نیز سخن به میان آمده است. ازاین رو، می‌توان با اطمینان از رسالت جاودانه و جهانی حج واینکه همه پیامبران الهی سیادت این سرزمین را باور داشته و به پاسداشت آن مامور بوده‌اند، سخن گفت.

▪ اهمیت حج در اسلام:

حج یکی از ارکان مهم اسلام و از بزرگترین فرایض دینی است . قرآن مجید در یک عبارت کوتاه و پرمعنی می‌فرماید: " ولله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا" برای خدا برمردم است که حج خانه اوکنند ، آنها که توانایی رفتن به سوی او دارند. و در ذیل همین آیه می‌فرماید : " ومن کفر فان الله غنی عن العالمین" وهرکس کفر ورزد ( وحج راترک کند، به خود زیان رسانده) ، خداوند از همه جهانیان بی‌نیاز است. جمله ( برای خداست برمردم....) به ضمیمه تعبیر به ( کفر) در مورد کسانی که حج واجب را ترک می‌کنند، اهمیت فوق العاده آن را در اسلام کاملا روشن می‌سازد. قابل توجه اینکه در تفسیر آیه شریفه ۲۷ سوره اسراء " ومن کان فی هذه اغمی فهو فی الاخره اعمی و اضل سبیلا". از امام صادق(ع) روایت شده که یکی از معانی آیه کسی است که حج واجب خود را پیوسته به تاخیر می‌اندازد تا مرگ او فرا می‌رسد( او در قیامت نابینا خواهد بود). در حدیث دیگری آمده است: هرکس حج واجب را بدون عذرترک کند ، روز قیامت با یهودی یا نصرانی محشور می‌شود. ودر مقابل برای حج آنچنان پاداشهای عظیمی در روایات اسلامی وارد شده که درباره کمتر عملی دیده می‌شود. چنانکه در حدیثی از امام صادق(ع) می‌خوانیم: کسانی که حج وعمره به جا آورند میهمان خدا هستند هرچه بخواهند خدا به آنها می‌دهد وهر دعایی کنند به اجابت می‌رسد واگر درباره کسی شفاعت کنند پذیرفته می‌شود... واگر در این راه بمیرند خداوند تمام گناهان آنها را می‌بخشد. و نیز در حدیث دیگری از پیامبر اسلام(ص) می‌خوانیم :" الحج المبرور لیس له جزاء انا الجنه "،حج مقبول پاداشی جز بهشت ندارد! ودر حدیث سوم از همان حضرت می‌خوانیم: " من حج البیت.... خرج من ذنوبه کیوم و لدته امه"، کسی‌که حج به جا آورد ازگناه پاک می‌شود، همانند روزی که از مادر متولد شده است واین بزرگترین موهبت و برترین افتخار و بالاترین پاداش است.

▪ درک مفهوم صحیح حج:

حج کنگره مخلصین و صالحین وعابدین و قانتین روی زمین است . کنگره " توحید" و " اخلاص" و " عبادت" ، کنگره " دعا" و " مناجات"، کنگره مجاهده با نفس و بریدگی از دنیا و تمرین آمادگی برای سفر آخرت ، کنگره تمرین سیر الی الله ومجاهده و مراقبه و مکاشفه است.

حج از جنبه دیگر یک آموزش تمرینی همه جانبه و یا با اصطلاح معمول و مرسوم، یک مانور جامع الاطراف سیاسی- عقیدتی ، نظامی برای تحریک روح حماسی و زنده ساختن غیرت و حمیت دینی واسلامی در جامعه اسلامی است.

حج از نگرش دیگر باز ساخت عرصات قیامت است ، مجسم سازی حشر خلق همه یک‌سو و بی‌هیچ امتیاز ، روی به سوی بهشت یا جهنم حشری عظیم در پهنه دنیا که نمونه‌ای کوچک از حشر اکبر در سرای آخرت است. جدایی از خانه و کاشانه، در این نمایش به مرگ می‌ماند که سرفصل حیات اخروی است ومواقف و مناسک حج ، یکایک نشان از مواقف عبد در برابر مولی در روز قیامت دارد که سرانجام آن رد یا قبول است: فریق فی الجنه و فریق فی السعیر.

حج در یک نگرش عمیق‌تر صعود انسان است در برابر هبوط تاریخی او و تسالم وتعاون بقاست در برابر تنازع بقای ریشه دار و پرماجرای انسان.

▪ اسرار باطنی:

حج از احکام مهم عبادی- سیاسی اسلام و یکی از فروع آن است. این فریضه الهی در عین حال خصوصیاتی دارد که منحصر به خود بوده و آن را بر دیگر احکام اسلامی برتری داده است.

حج ضمن اینکه عملی است عبادی، سیاسی نیز هست و بلکه نه تنها عبادی- سیاسی است که عملی است اجتماعی -اسلامی به گونه‌ای که جهان را به خود متوجه می‌سازد. مسلمانان با ملیتها و رنگها و زبانهای مختلف از سراسر این کره خاکی در یک جا جمع شده و همگی یک شعار سر داده و یک هدف را دنبال می‌کنند. بنابراین می‌توان حج را رستاخیز اسلامی نام نهاد. حج با توجه به گستردگی ابعاد و ویژگی خاصش از اسرار باطنی فراوانی برخوردار است به طوری که هیچ یک از اعمال دیگر به آن گستردگی نبوده و باطن هیچ یک به باطن حج نمی‌رسد. حج همان‌گونه که توحید ، نبوت، امامت و معاد را دارد نماز، روزه ، جهاد، تولی و تبری ونیز دیگر امور همانند خلوت و جلوت، ذکر وتفکر ، سکوت و فریاد، عزلت و اجتماع و ظاهر وباطن، همه را دارد. و در یک کلام می‌توان گفت که: حج بخشی از آثار فقهی، فلسفی، اخلاقی ، عرفانی و ... را به خود اختصاص داده است.

▪ گوشه‌ای از آثار پربار حج:

قرآن مجید دریک جمله کوتاه و پرمعنا، درباره حج می‌فرماید: " لیشهدوا منافع لهم ؛( مردم را دعوت به حج کن) تا شاهد منافع گوناگون خویش باشند ! این آثار فراوان است که در روایات معصومین (ع) به آن اشاره شده ، از جمله :

۱) تربیت نفوس وتهذیب اخلاق : حج مقبول سبب می‌شود انسان ازتمام گناهانش خارج شود همانند روزی که از مادر متولد شده ، دلیل روشنی برای تاثیر حج ، بر پاکی دل و صفای روح و زدودن آثار گناهان یک عمر است . البته این فایده بزرگ اخلاقی هنگامی به دست می‌آید که زائران بیت الله الحرام به اسرار اعمال و مناسکی که انجام می دهند، دقیقا توجه داشته باشند تا هر قدمی که برمی‌دارند قدمی به سوی خدا ومعبود و محبوب حقیقی باشد واین عبادت بزرگ و پرمحتوا برای آنان به منزله ( تولد دوباره) گردد.

۲) آثار سیاسی: آثار سیاسی که در کنار آثارتربیتی حج قراردارد بسیار مهم است ؛ چرا که حج اگر همان‌گونه که اسلام دستور داده وابراهیم بت شکن ، جهانیان را به آن فرا خوانده انجام شود سبب عزت مسلمین وتحکیم پایه‌های دین و وحدت کلمه ومایه قدرت و شوکت در برابر دشمنان و برائت از مشرکین جهان خواهد شد واین کنگره عظیم الهی که هر سال درکنار خانه خدا تشکیل می‌شود، بهترین فرصت را به مسلمانان برای بازسازی نیروهای خویش وتقویت پایه‌های اخوت و برادری و خنثی کردن توطئه‌ها و نقشه‌های دشمنان اسلام در طول یکسال می‌دهد.

۳) آثار علمی و فرهنگی: یکی دیگر از آثارمهم حج که در روایات معصومین(ع) به آن اشاره شده ، آثار فرهنگی آن است. حضور دانشمندان بزرگ اسلامی ازتمام کشورها، اعم از علمای بزرگ دینی، استادان فنون وگویندگان و نویسندگان که همه ساله در حج شرکت دارند، فرصت خوبی به همه مسلمین جهان برای مبادله اطلاعات و دانستنیها درتمام زمینه‌های دینی وعلمی می‌دهد واز همه گذشته، آگاهی خوبی از وضع همه مسلمین جهان در آن محیط پیدا می‌شود که اگر برای این کار نیز برنامه ریزی شود آثار عظیم آن در جهان اسلام همه ساله ظاهر می‌گردد.

۴) آثار اقتصادی: در روایات اسلامی " آثار اقتصادی" نیز یکی از اسرار واهداف حج شمرده شده است. ممکن است کسانی تصور کنند که حج با مسائل اقتصادی چه کار دارد؟ ولی وقتی توجه می‌کنیم که مهمترین مشکل مسلمین امروز همان وابستگی اقتصادی آنها به دشمنان اسلام است ودر کنار مراسم حج می‌توان کنگره‌ها و سمینارهای عظیمی از اقتصاددانان جهان اسلام به وجود آورد ومسلمین را از این نظر از زیر سلطه اجانب رهایی بخشید، اهمیت این موضوع روشن می‌شود .

▪ حج در قرآن:

بیست و دومین سوره قرآن را حج نامیده‌اند .افزون بر هشت آیه از این سوره آیاتی از سوره‌های بقره،

آل عمران ، مائده و توبه نیز به اهمیت، فلسفه واحکام حج اشاره کرده‌اند .

تلاوت این آیات و تامل در آنها ، روشنگر عظمت حج و گستردگی ابعاد آن است : کعبه خانه‌ای است که به فرمان خداوند و به دست ابراهیم (ع) تجدید بنا شد و برای عبادت خدا و خودسازی مهیا گشت.

▪ آثار حج از منظر نهج البلاغه:

این آثار ، فهرست وار از کلام بلیغ حضرت علی(ع) در نهج البلاغه به شرخ ذیل خواهد آمد:

۱) "... جعله الله سببا لرحمته" ( خطبه ۱۹۲):

" خداوند سبحان... حج را سببی برای رحمت خویش قرار داد."

۲) "جعله الله ... و وصله الی جنته" ( خطبه ۱۹۲) :

" ... خداوند حج را وسیله‌ای برای رسیدن مردم به بهشت قرار داد."

۳) فرض الله... والحج تقربه للدین " ( حکمت ۲۵۲): " خداوند حج را برای همبستگی مسلمانان واجب گردانید."

۴) " و حج البیت واغتماره ، ویرحضان الذنب..."

( خطبه ۱۱۰): " حج و عمره بیت الله الحرام ... شستشو دهنده گناهان هستند."

۵) وحج البیت و اغتماره ، فانهما ینفیان الفقر ....

" ( خطبه ۱۱۰): " حج وعمره خانه خدا، نابود کننده فقر هستند."

۶) ".... و یتبادرون عنده موعد مغفرته "( خطبه ۱) : " دعوت شوندگان حج بیت الله الحرام .. . به سوی وعده گاه آمرزش الهی می‌شتابند".

۷) ".... و تمحیصا بلیغا ..." ( خطبه ۱۹۲): " و خداوند سبحان حج را ...برای پاکسازی و خالص شدن قرار داد."

۸) "... یخرزون الارباح فی متجر عبادته " ( خطبه ۱): دعوت شوندگان حج بیت الله الحرام ...سودهای فراوان در این تجارتگاه عبادت الهی به دست می‌آورند.

اسدالله افشار