سعدیا چون تو کجا نادره گفتاری هست

به مناسبت بزرگداشت سعدی شیرازی

مشرف الدین مصلح بن عبدالله سعدی شیرازی از درخشان ترین چهره های ادب ایران در سراسر دوره هاست که همه خانواده او از عالمان دین بودند:

همه قبیله من عالمان دین بودند

● مرا معلم عشق تو شاعری آموخت

عبدالعظیم قریب در این باره می گوید: «او یکی از بزرگ ترین سخندانان و چکامه سرایان کشور باعظمت ایران و مایه افتخار ایرانیان است و وطن نامورو هنرپرور ما کمتر فرزندی مانند این نابغه بزرگوار و استاد سخن گستر عالی مقدار بوجود آورده و پرورده و برآورده است. سعدی دارای افکار بلند و احساسات لطیف و رقیق و ارجمند است. در قوت طبع و نیروی ادای معانی و لطف ذوق و حسن قریحه، بی همتاست. لطافت را با ظرافت می آمیزد و معانی لطیف و دقیق را در قالب الفاظ نغز و زیبا و عبارات روان می ریزد. این سخن سرای توانا چنان مطابق سلیقه مردم این کشور سخن گفته که افکار و سخنانش مورد قبول و پسند خواص و عوام، کوچک و بزرگ قرار گرفته است. گویی این سخندان توانا می دانسته که برای مردم این سرزمین چگونه سخن بگوید.»

سعدی از آن مردانی است که حتی در زمان حیاتش شهرتش عالم گیر شده است. او غزل را به نقطه کمال رسانده است. دیوان او اوج غزل عاشقانه است. از آنجایی که در قرن هفتم عرفان رواج کامل یافته بود و از آن تاریخ به بعد کمتر شاعری است که به عرفان گوشه چشمی نداشته باشد و این نکته در مورد سعدی هم صادق است، اما به طور کلی غزل سعدی عاشقانه است نه عارفانه.

معشوق در شعر او مقام والایی دارد که گاهی به معبود شعر عرفانی نزدیک می شود. زبان سعدی ساده و روان و معیار کامل فصاحت و بلاغت است. بیان و بدیع هم در آثار سعدی بسیار هنرمندانه و ظریف است: اولا متعادل است؛ ثانیا پنهان است. یعنی ژرف ساخت شعری او هنری است اما در ظاهر ساده می نماید. به همین دلیل کسانی که خواسته اند سبک سعدی را تقلید کنند فریفته ظاهر زبان او شده اند و از آن همه ظرایف و دقایق پشت پرده غافل مانده اند.

بوستان سرشار از نمونه های بدیعی و بیانی است. او برای مردم عادی به ساده ترین و زیباترین شکل حرف می زند و برای اهل فن به استادانه ترین و اعجاب انگیزترین وجه هنرنمایی می کند.

اکثر حکایاتش در عین سادگی هنرنمایی های پنهانی دارند.

اگر پای در دامن آری چو کوه

سرت ز آسمان بگذرد در شکوه

زبان درکش ای مرد بسیار دان

که فردا قلم نیست بر بی زبان

صدف وار گوهرشناسان راز

دهان جز به لؤلؤ نکردند باز

نباید سخن گفت ناساخته

نشاید بریدن نینداخته

تأمل کنان در خطا و صواب

به از ژاژ خایان حاضرجواب

کم آواز هرگز نبینی خجل

جوی مشک بهتر که یک توده گل

کلام سعدی دارای ویژگی هایی است که او را به عنوان یک شاعر جامع معرفی می کند. یکی از مصادیق بارز این گفتار، آثار منثور و منظوم این شاعر سخن سنج و نویسنده توانا است که از جهت تنوع در شاعری و سرودن انواع شعر از قصیده و غزل و مثنوی و هرگونه شعری که تا روزگار وی شناخته و معمول بوده است، استادی قوی و سرآمد است. به همان گونه که در تمام اغراض و درون مایه های شعر از قبیل (مدح، عشق، معانی عرفانی، هزل، هجو، اخلاق، حکمت و...) و هرگونه معنی دیگری که تا آن زمان وی به زبان شعر ادا کرده اند، وارد گردیده از عهده بیان آن به خوبی و کمال برآمده است. از لحاظ هنرمندی در نویسندگی نیز استادی علی الاطلاق و به عبارت کامل تر از نظر جامعیت لااقل تا روزگار خویش، در زبان فارسی بی نظیر است. سعدی از لحاظ بیان معانی و مضامین- شاید به خاطر تحقق همه مراتب و مقامات علمی و عملی و طی مراحل سیر و سلوک از بدایت تا نهایت- و بالا رفتن از نردبان ضعف ها و نقص های بشری، ملاحظه عالم انسانی از ارتفاع معنوی، شاعر و نویسنده ای بی همتا بوده است.

او از نظر زبان، خراسانی و از نظر فکر عراقی است، باید توجه داشت که سعدی نخستین شاعر پارسی گوی شیراز است و قبل از او جز چند بیت به فارسی از بزرگان این منطقه نمانده است و لذا می توان گفت این سعدی بود که میراث شعر و شاعری را از خراسان (از طریق اصفهان قرن ششم) به فارس آورد.

یکی از تفاوتهای او با حافظ این است که غزل او ادامه منطقی سنت تغزل در معنای حقیقی کلمه است یعنی اساسا مشتمل بر مطالب لطیف عاشقانه است که احیانا قابل حمل به مضامین عارفانه هم هست یا در خلال آن گاهی از مطالب دیگر سخن گفته است. حال آنکه غزل حافظ بیشتر سیاسی و اجتماعی وتاریخی است که در بافت عاشقانه بیان شده است. از سعدی غزلی عاشقانه می خوانیم:

«بگذار تا بگریم چون ابر در بهاران

کز سنگ ناله خیزد روز وداع یاران

هرکو شراب فرقت روزی چشیده باشد

داند که سخت باشد قطع امیدواران

با ساربان بگویید احوال آب چشمم

تا بر شتر نبندد محمل به روز باران

بگذاشتند ما را در دیده آب حسرت

گریان چو در قیامت چشم گناهکاران

ای صبح شب نشینان جانم به طاقت آمد

از بس که دیرماندی چون شام روزه داران

چندین که برشمردم از ماجرای عشقت

اندوه دل نگفتم الا یک از هزاران

سعدی به روزگاران مهری نشسته در دل

بیرون نمی توان کرد الا به روزگاران

چندت کنم حکایت، شرح اینقدر کفایت

باقی نمی توان گفت: الا به غمگساران»

خلاصه کلام اینکه باید غزل سعدی را نمونه کامل غزل فارسی محسوب داشت و از هر سه جهت زبان و معنی و ادبیات، معیار فصاحت و بلاغت شمرد. زبانی ساده و بلیغ و همه فهم دارد. کلمه و جمله در دست او مانند موم است و هرچه اراده کند می سازد. از شاهکار سعدی یعنی بوستان نمی توان گذشت که هنرمندانه ترین آثار اخلاقی، ادبیات فارسی است.

سعدی را باید یکی از واصلان بارگاه حقیقت و عارفان به اسرار خلقت و راهنمایان طریقت و فضیلت شمرد. او در روزگاری ناگوار که امید خوشبختی و آسایش از مردم سلب گردیده بود، همچون حکیمی بینادل به میدان عمل قدم گذارد.

سعدی درشمار معدود اشخاصی است که هم در زمینه شعر و هم در قلمرو نثر، گاه چند صنعت را با هم آورده است اما آن قدر روان و ساده که خواننده و یا شنونده تنها در سایه دقت و آشنایی با اسلوب خاص سخن وی قادر است متوجه جنبه صنعتی کلام او گردد.

در نتیجه این مقاله باید یادآوری کنیم که تأثیر کلام سعدی و افکارش و شیوه سرودن او، در ادبیات ایران و ادبیات ملل مختلف جلوه برجسته ای داشته و دارد تا جایی که شیوه غزل سرایی او رهی معیری را شیفته خود ساخته و جامی با بهارستان و قاآنی با پریشان خود به تقلید از گلستان پرداختند اما هیچ یک همچون سعدی، نسرودند و سخن نغز نگفتند.

محمدرضا پاشایی