راه چاره آمریکا برای خروج از بحران روابط با ایران چیست

قدرت تهران رفته رفته از طریق برنامه هسته ای اش رو به تقویت است, برنامه ای که با وجود اعتراضات پیوسته از سوی جامعه جهانی همچنان بدون مانع به پیشرفت خود ادامه می دهد این روند برنامه هسته ای ایران, واشنگتن را نگران کرده است

تیرگی رو به فزونی روابط ایران و آمریکا بسیاری از صاحب نظران سیاسی و دیپلماتیک را به این صرافت انداخته است که به دنبال راهکاری برای توقف این سیکل معیوب و بحران زا و تحولی در جهت بهبود روابط این دو کشور باشند، به طوری که هم منافع هر دو کشور تامین شود و هم امنیت و آرامش جهان به خطر نیفتد.

مقاله ری تکیه Ray Takeyh در شماره اخیر فارین افرز از مقالاتی است که می تواند نشان دهنده یک چرخش بنیادین باشد. اگر تمام آنچه که او در این مقاله پیشنهاد می کند تبدیل به سیاست شود یا چنانکه خود او می گوید پارادایم تازه ای ایجاد کند، باید آن را نقطه آغاز یک سیاست جدید درباره ایران و تا حدودی اروپایی شدن سیاست آمریکا دانست.

طبیعی است که بسیاری از دیدگاه های نویسنده این مقاله به طور کامل مورد پذیرش روزنامه کارگزاران نباشد، گو اینکه نویسنده بیشتر منافع آمریکا را هم مبنای تحلیل خود قرار داده است تا امنیت و صلح جهانی. اما مطالعه آن برای فهم اندیشه های جدیدی که به تدریج در حال ظهور هستند و ممکن است در موقعیت های بعدی - برای نمونه اگر دموکرات ها بر سر کار بیایند - در دستور کار قرار گیرد، مفید خواهد بود.

پنج سال از زمانی که بوش متعهد شده بود تا خاورمیانه را به طورکلی دگرگون کند می گذرد و این منطقه حقا دچار دگرگونی عمیقی شده است. بدبیاری های واشنگتن در عراق، تحقیر قدرت اسرائیل در لبنان، سر برافراشتن شیعه هایی که پیش از این به حاشیه رانده شده بودند و تفوق احزاب اسلامگرا، خاورمیانه را به لبه پرتگاه آشوب سوق داده است.

در میانه این درهم ریختگی ها جمهوری اسلامی ایران قد برافراشته. رژیم این کشور نه تنها در مقابل حملات بی امان آمریکا تاب آورده، بلکه توانسته نفوذ ایران در منطقه را تقویت ببخشد. ایران هم اینک در مرکز معضلات اصلی خاورمیانه قرار گرفته. از جنگ های داخلی در حال گسترش در عراق و لبنان گرفته تا چالش امنیتی خلیج فارس، تصور اینکه هیچ یک از این معضلات را بتوان بدون همکاری ایران حل کرد مشکل است.

در عین حال، قدرت تهران رفته رفته از طریق برنامه هسته ای اش رو به تقویت است، برنامه ای که با وجود اعتراضات پیوسته از سوی جامعه جهانی همچنان بدون مانع به پیشرفت خود ادامه می دهد. این روند برنامه هسته ای ایران، واشنگتن را نگران کرده است. درست از زمان انقلابی که منجر به سرنگونی شاه در سال ۱۹۷۹ شد، ایالات متحده یک رشته سیاست ناهماهنگ را نسبت به ایران دنبال کرده است.

در مقاطع مختلف، آمریکا سعی در سرنگونی رژیم ایران داشته و حتی در مواردی تهدید به عملیات نظامی نموده ولی در مقاطعی دیگر خواهان برگزاری گفت وگو در خصوص شمار محدودی از موضوعات شده است. در سراسر این دوره، کوشش آمریکا بر این بوده تا دست و پای ایران را بسته نفوذش در منطقه را محدود کند. اما هیچ یک از این رهیافت ها جواب نداده، به ویژه در زمینه سیاست مهار یعنی همان سیاستی که همچنان راهبرد انتخابی بحث های سیاست گزینی در رابطه با ایران است.

اگر ایالات متحده امید به همراه کردن ایران دارد بایستی در مورد استراتژی خود از پایه و اساس بازاندیشی کند. جمهوری اسلامی در آینده ای نزدیک ناپدید نخواهد شد و نفوذ فزآینده منطقه ای آن را هم نمی شود محدود کرد. واشنگتن باید از گزینه های نظامی جذاب ولی سطحی، امید به گفت وگوهای مشروط و سیاست کنونی خود در خصوص مهار ایران دوری بجوید و به عوض آن به یک سیاست جدید تنش زدایی روی بیاورد. به طور اخص، واشنگتن می باید برای عملگرایان در تهران فرصتی برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک و اقتصادی ایجاد کند.

از این طریق و با در دست داشتن دورنمای یک رابطه جدید با ایالات متحده، عملگرایان در موقعیتی قرار خواهند گرفت تا بتوانند تندروها را در تهران به حاشیه رانده در جهت تغییر توازن قوا به سود خود کوشش نمایند. هرچه زودتر واشنگتن این حقایق را به رسمیت بشناسد و بالاخره روابط خود را با دیرپاترین دشمن خاورمیانه ای خود عادی سازد بهتر است.

● گزینه های خوبی در دست نیست

جورج دبلیو بوش، رئیس جمهور آمریکا، به هنگام گفت وگو درباره ایران معمولا تصریح می کند که همه گزینه ها روی میز است. این یک تذکر نه چندان ظرافتمندانه در مورد این است که آمریکا در صورت شکست تمام گزینه های دیگر ممکن است علیه تهران به زور متوسل شود. این تهدید این واقعیت را نادیده می گیرد که آمریکا هیچ گزینه واقع بینانه نظامی علیه ایران ندارد. ایران برای حفاظت از تاسیسات هسته ای خود در برابر ضربات احتمالی آمریکا، این تاسیسات را در سراسر کشور پراکنده کرده و آنها را در عمق زیادی از زمین قرار داده است.

بنابراین هر حمله ای از سوی آمریکا باید، هم بر چالش های اطلاعاتی (چگونه بتوان تاسیسات را یافت) و هم بر چالش های پردردسر تدارکاتی (چگونه بتوان آنها را مورد اصابت قرار داد) غلبه کند. (همانگونه که فاجعه عراق نشان داده اطلاعات ایالات متحده همیشه هم به آن اندازه که باید قابل اعتماد نیست). و حتی یک حمله موفقیت آمیز نظامی هم به آرزوهای هسته ای ایران نقطه پایان نخواهد گذاشت. چنان حمله ای تنها باعث تشویق آنها برای بازسازی تاسیسات تخریب شده خواهد شد، آن هم با اعتنای کمتر ایران به تعهدات اش در قبال پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای.

● سیاست مهار کارآمد نیست

آیا برقراری یک گفت وگوی مشروط، مانند آنچه توسط کاندولیزا رایس، وزیر امور خارجه آمریکا پیشنهاد شده، ممکن است راهگشا باشد؟ در ماه مه ۲۰۰۶، به نظر می آمد که رایس با اعلام آمادگی آمریکا برای مشارکت در گفت وگوی دوجانبه با ایران بر سر مسئله هسته ای با این شرط که ایران فعالیت های غنی سازی اورانیوم خود را تعلیق کند، گام بزرگی به پیش نهاده است. اما این اظهارات، مناقشه ایالات متحده و ایران را به اشتباه، تنها در قالب مسئله ساده خلع سلاح قرار می دهد.

در واقع اختلافات سیاسی و راهبردی میان این دو کشور بسیار عمیق تر است و نیاز به رویکردی بسیار جامع تر دارد.

با توجه به این واقعیت های ناخوشایند، بسیاری از سیاستگذاران آمریکایی رفته رفته به سوی گزینه ای روی می آورند که کمتر از بقیه گزینه ها اعتراض برانگیز است، یعنی روش مهار. آنها امید دارند تا اعمال فشار دیپلماتیک و تحریم های اقتصادی در کوتاه مدت از طرح های ایران جلوگیری کند و سرانجام زمانی باعث روی کارآمدن یک حکومت دموکراتیک تر در ایران بشود، حکومتی که با منافع آمریکا سازگارتر باشد.

ایده مهار ایران فکر تازه ای نیست. این ایده در اشکال مختلف خود از آغاز جمهوری اسلامی عملا همواره سیاست ایالات متحده در قبال ایران بوده و از سوی هر دو حزب بزرگ آمریکا نیز حمایت شده است. با این وجود اگر امروز بخواهیم این سیاست را با عقل سلیم حمایت کنیم بایستی نخست به پرسش های مهمی از این دست پاسخ بدهیم؛ آیا می شود کشوری را که نفوذ خود را از راه های غیر مستقیم همچون حمایت از [گروه های متهم به] تروریسم، پرداخت پول به دیگران برای انجام سیاست هایش و ارتباط با احزاب شیعه خارجی اعمال می کند، به راستی مهار کرد؟ آیا دیگر کشورهای منطقه آماده کمک به آمریکا برای منزوی کردن ایران هستند؟

اگر واشنگتن قرار بود به طرزی عقلایی به گزینه های خود بنگرد، سریعا متوجه می شد که پاسخ به پرسش های بالا منفی است. اما سیاست ایالات متحده مدت ها است که تحت غلبه یک سوء ظن غریزی نسبت به تهران قرار دارد.

در خلال روزهای پرتلاطم پس از انقلاب ۱۹۷۹، قهر اسلامی ایران به نظر بهت انگیز و به طرزی خطرناک در حال گسترش دیده می شد. مرزهای ایران برای نخبگان روحانی حاکم، یادآور گذشته ای تحقیرآمیز بود و این روحانیان برای صدور انقلاب مصمم به نظر می آمدند. نظم حاکم بر منطقه، اما، پایدارتر از آن بود که مسوولان ایران انتظار داشتند و بیشتر خواسته های انقلابی ایران در میدان های نبرد با عراق در دهه ۱۹۸۰ نقش بر آب شد.

جنگ پرهزینه با بغداد باعث شد تا نخبگان روحانی، حد و مرز قدرت خود و غیرعملی بودن برخی آرمان ها را درک کنند. ایران به لفاظی های جهانشمول خود ادامه داد ولی سیاست خارجی آن تا حد زیادی عمل گرا شد. با این وجود، تصور ایران به عنوان یک نیروی بی ثبات کننده همچنان در ذهن آمریکا منجمد مانده و از آن زمان تا کنون ادامه داشته.

این در حالی است که ایران، دیگر مدت ها است که کشوری تجدیدنظر طلب نیست و اکنون تبدیل به قدرتی متوسط شده که به دنبال برتری منطقه ای است. به دیگر سخن، سیاست مهار از مدت ها پیش دیگر روش مناسب نبوده، چرا که ایران دیگر آن کشور انقلابی ای که بخواهد با اجبار، الگوی حکومتی خود را به دیگران صادر کند، نیست.

واقعیت امر این است که سیاست مهار هیچ وقت موفق نبوده؛ و شانس موفقیت آن در آینده از این هم کمتر است. شکست این سیاست به خوبی در گزارش های سالانه وزارت امور خارجه آمریکا ثبت و ضبط شده. در این گزارش ها، آن وزارتخانه جزئیات حمایت ادامه دار ایران از [گروه های مبارز متهم به] تروریسم را بازتاب می دهد و نسبت به پیشرفت های آن کشور در زمینه برنامه هسته ای هشدار می دهد.

● کسی جلودار ایران نیست

تحریم ها و دیگر اشکال اعمال فشار از سوی ایالات متحده در امر جلوگیری از رفتار سوء ایران شکست خورده اند. بدتر از آن، دولت بوش اخیرا به اقداماتی دست زده که سیاست مهار را بیش از پیش بی تاثیر می کند. حمله واشنگتن به عراق که بر پایه توصیه های نادرست صورت گرفت به سود ایران تمام شده زیرا احزاب محلی شیعه و طرفدار تهران را توانمند کرده است.

آن زمان که یک عراق نیرومند با یک حکومت سنی می توانست به عنوان وزنه ای متعادل کننده برای قدرت ایران شیعه عمل کند مدت هاست سپری شده. شیعه های عراق یکدست و همگن نیستند ولی حزب های اصلی شیعه در بغداد یعنی حزب الدعوه و مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق روابط تنگاتنگی با ایران دارند.

این البته به این معنی نیست که رهبران جدید عراق حاضرند از منافع خود به سود ایران بگذرند ولی این احتمال هم که ایشان بنا به درخواست واشنگتن به رویارویی با ایران بپردازند، بسیار کم است. هیچ کشور دیگری هم در خاورمیانه نیست که امروز جلوی ایران بایستد.

شیخ نشین های عرب خلیج فارس توانسته اند از طریق یک سنت طولانی خرید امنیت از امپراتوری بریتانیا و پس از آن از ایالات متحده، برای خود در طول تاریخ درجه ای از استقلال در برابر همسایه ایرانی خود حفظ کنند. اما رفتارهای شتابزده دولت بوش و ناتوانی آن دولت در آرام سازی عراق باعث شده تا اعتماد محلی به توانایی های آمریکا سلب شود. احساسات گسترده ضدآمریکایی باعث شده تا حکومت های منطقه سخت تر بتوانند با واشنگتن همکاری کنند یا به نیروهای آمریکایی در خاک خود اجازه حضور بدهند.

آمریکا شاید بتواند نیروی دریایی خود را در فاصله ای از سواحل مستقر کند یا پایگاه های کوچکی در کشورهای مطمئن مانند کویت بر پا کند، اما امکان حضوری چشمگیر در منطقه را ندارد، چرا که عدم محبوبیتاش در میان توده مردم بسیار زیاد و پذیرفتن این حضور برای نخبگان بسیار دور از ذهن است. بسیاری از کشورهای خلیج فارس در حال حاضر اعتمادشان به انگیزه های ایران بیشتر است تا به طرح های بی ثبات کننده ایالات متحده. و با افزایش قدرت ایران، احتمال اینکه شیخ نشین های محلی، سازگاری با ایران را بر رویارویی با آن ترجیح بدهند بسیار بیشتر است.جامعه جهانی نیز در مقابل کنش های ایران نسبتا بی تفاوت بوده.

طی سال گذشته، دولت بوش به چند امتیاز قانونی علیه تهران دست یافته؛ برای نمونه با پافشاری واشنگتن، شورای امنیت سازمان ملل ایران را توبیخ کرده و خواهان تعلیق فوری برنامه هسته ای اش شده. با این حال، به رغم چنین موفقیت های نمادینی، تعداد قدرت های بزرگی که در حال حاضر از تحمیل تحریم های سخت علیه جمهوری اسلامی حمایت می کنند زیاد نیست. علتش هم این نیست که فرانسوی ها کم جرأت اند یا روس ها اصول اخلاقی ندارند، بلکه همپیمانان واشنگتن با این گزاره که ایران یک تهدید بزرگ و فوری است، موافق نیستند.

برای آنها برنامه های هسته ای ایران و حمایت آن کشور از گروه های مبارز لبنان و فلسطین، چالش هایی نگران کننده ولی مهارپذیرند که می شود بدون روی آوردن به نیروی نظامی و اقدامات فشارآورنده اقتصادی به آنها رسیدگی کرد. در جریان روزهای آغازین جنگ سرد، ایالات متحده توانست برای مهار اتحاد شوروی پشتیبانی زیادی گردهم آورد چرا که بیشتر شرکای اروپایی آن نیز به همان اندازه نسبت به شوروی ها نگران بودند. اما با ایران، امروزه چنین نیست. به استثناء اسرائیل، تعداد کمی از دوستان ایالات متحده به نظر خیلی نگران می آیند.

---