بحثهای فقهی

احكام ثابت مانند واجبات و محرمات كه به ولی امر واگذار نگردیده و همواره ثابت است و با اختلاف زمانها و مكانها قابل تغییر نیست

●احكام ثابت و متغیر

احكام فقهی به دو بخش كلی تقسیم می‏شود:

۱) احكام ثابت: مانند واجبات و محرمات كه به ولی امر واگذار نگردیده و همواره ثابت است و با اختلاف زمانها و مكانها قابل تغییر نیست.

۲) احكام متغیر: بعضی از احكام اسلامی بر اساس مصالح و مفاسد تغییر می‏یابند; مثلا، قاعده «الناس مسلطون علی اموالهم‏» می‏گوید: انسان بر مال خود به مقتضای‏اصل اولیه تسلط دارد، ولی محدوده آن به ولی امر سپرده شده‏است; او می‏تواند بر حسب مصالح و مفاسد اجتماعی دایره آن را توسعه و تضییق دهد;این دسته احكام را احكام ولایی می‏نامند; ولی فقیه اگر تشخیص دهد، مالكیت‏شخص موجب وارد آمدن ضرر به دیگران می‏شود، می‏تواند مالكیت او را محدود كند، همچنین ولی فقیه می‏تواند به مصلحت‏یتیم در مال او تصرف كند.

●رمز تغییر احكام

به مناسبت‏بحث فوق، لازم می‏نماید، به این سؤال پاسخ داده شود كه چرا بعضی از احكام تغییر می‏كند، با این كه احكام دین ثابت است. احكامی كه تغییر می‏كند یا به خاطر تغییر موضوع حكم است‏یا به خاطر عنوان ثانوی و مصلحتی كه فقیه تشخیص می‏دهد و یا این كه فقیه به ادله‏ای دسترسی پیدا می‏كند كه در نتیجه، نظرش عوض می‏شود و یا به دلیل مصالح دیگری همچون تقیه و....

مثلا شطرنج‏حرام بود، حضرت امام آن را حلال دانست، مشروط بر این‏كه عنوان قمار را نداشته باشد.

و یا استفاده از ابزار موسیقی در جهت منفی حرام است، ولی اگر از آن در سرودهای حماسی استفاده شود، مانعی ندارد و یا خوردن میته در حال ناچاری به قدر ضرورت مانعی ندارد; آنچه عوض شده، موضوع حكم است نه خود حكم. فقیه نمی تواند حج را تحریم كند، ولی می‏تواند براساس مصالح در شرایط خاصی بگوید در این سال تعداد كمتری بروند و یا بگوید موقتا اصلا نروید، همان‏طوری كه بعد از حج‏خونین، حضرت امام(ره) به خاطر این كه اغراض سیاسی حج تامین نمی‏شد و یا به خاطر مصالح دیگر حجاج را از رفتن به حج منع نمود.

و یا اگر چیز حلالی به ضرر مسلمین باشد، فقیه برای مصلحت اسلام ومسلمین آن را موقتا تحریم می‏كند; مثل تحریم تنباكو به وسیله میرزای شیرازی كه ضامن استقلال كشور و ملت مسلمان ایران شد.

و اگر زمانی استفاده از اجناس و كالاهای كشورهای غیر اسلامی تحریم می‏شود ،برای حفظ استقلال كشور و دوری از وابستگی و جلوگیری ازنفوذ فرهنگ دشمنان است.

یكی از سؤالهای معروف درباره احكام این است كه چرا مجتهدان با هم اختلاف نظر دارند، با این كه همه براساس قرآن و سنت كار می‏كنند.

جواب: اولا باید توجه داشت كه مجتهدان و مراجع تقلید در كلیات مسائل دینی با هم اختلاف ندارند; مثلا، همه آنها، نماز، روزه، حج و... را واجب می‏دانند و دروغ، خیانت، دزدی و... را هم حرام می‏شمارند; تنها اختلاف آنها در برخی از مسائل جزئی است كه آن هم در عمل مردم، اختلاف محسوسی ایجاد نمی‏كند، چنان كه ملاحظه می‏كنید در یك نماز جماعت چند هزار نفری با آن كه نمازگزاران از اشخاص متعددی تقلید می‏كنند، ولی همه یكنواخت نماز می‏خوانند و اختلاف در فتاوا صورت جماعت و وحدت آنان را از بین نمی‏برد; همچنین در سایر موارد مانند حج ملاحظه می‏كنید كه هزاران شیعه به خانه خدا می‏روند و همه یكسان عمل می‏كنند و اختلاف فتوای مراجع تقلید هیچ‏گونه ناراحتی و زحمتی برای آنان پیش نمی‏آورد و همه تقریبا به یك صورت، اعمال حج را به جا می‏آورند.

ثانیا: در مسائل نظری هر رشته‏ای، بالاخره متخصصان آن، در یك سلسله از مسائل اختلاف نظر پیدا می‏كنند و این‏طور نیست كه مثلا تمام‏پزشكان یا شیمی‏دانها در تمام مسائل رشته خود با هم توافق نظر داشته باشند تا بر متخصصان علوم اسلامی اشكال شود كه چرا با هم توافق‏نظر ندارند.

در كمیسیونهای پزشكی غالبا اختلاف نظرهایی پیش می‏آید كه حتی با بحث و گفتگو و مشاوره هم نمی‏توانند آن را حل نمایند.

در مجامع ادبی هم بر سر مسائل ادبی اتفاق نظر وجود ندارد و گاهی درباره معنای یك شعر آرا و نظریه‏های مختلفی ابراز می‏شود; مثلا، سعدی می‏گوید:

از در بخشندگی و بنده نوازیمرغ هوا را نصیب ماهی دریاوقتی این شعر را به یك مجمع ادبی عرضه می‏كنیم، یكی می‏گوید: منظور آن است كه خدا از راه لطف،بعضی از پرندگان را نصیب بعضی از ماهیان نموده است; مثلا، ماهی، سفره خود را برای صید پرندگان روی آب پهن می‏كند; دیگری می‏گوید: مقصود آن است كه خدا از سر لطف، هوا را نصیب پرندگان و دریا را نصیب ماهیان كرده است.

سومی می‏گوید: معنای شعر این است كه خدا از راه لطف، آذوقه مرغ هوا را ماهیان دریا قرار داده است و ممكن ست‏شخص‏چهارمی بگوید: معنای شعر هیچ كدام از معانی یاد شده نیست، بلكه مقصود آن است كه خداوند از راه لطف و بنده پروری، پرندگان و ماهیان و خلاصه گوشت‏حیوانات را غذای انسان قرار داده است.

اساس این اختلاف در این است كه هر شخصی فكر و ذوقی مخصوص به خود دارد كه وقتی به شواهد و قراین و مقدمات مطلبی مراجعه می‏كند یكی از احتمالات را ترجیح می‏دهد و اصولا توافق صاحبنظران در مسائلی كه احتمالات زیادی دارد، خیلی كمتر اتفاق می‏افتد.

مطلب سومی كه تذكر آن لازم است، این است كه: در زمان رسول اكرم و ائمه اطهار -علیهم السلام در میان شاگردان و اصحاب آنان اختلاف محسوسی وجود نداشت، زیرا هر وقت در تفسیر آیات شبهه‏ای به نظر می‏رسید و یا در درستی و نادرستی حدیث و معنای آن در می‏ماندند، از خود پیامبر(ص) یا امام(ع) توضیح می‏خواستند و در نتیجه، نقاط مبهم برای‏آنها روشن می‏شد و اختلافی پیش نمی‏آمد، ولی مجتهدان و مراجع‏تقلید كه پس از غیبت امام زمان(عج) آمده‏اند، چون دسترسی به امام ندارند، باید تنها از مدارك و م‏آخذ اسلامی، یعنی،قرآن و روایات، احكام الهی و وظایف دینی مردم را به دست‏بیاورند و در این صورت، اگر نظر آیات قرآن و روایات نسبت‏به همه مسائل روشن بود، اختلاف نظر پیش نمی‏آمد، ولی چون قسمتی از آیات قرآن و روایات از نظر مفردات و یا تركیب و جمله بندی طوری است كه در معنای آن احتمالاتی داده می‏شود، لذا گاهی اتفاق می‏افتد كه هریك‏از دو یا سه مجتهد، احتمالی به نظرشان صحیح می‏رسد كه به نظر دیگر صحیح نیست و در نتیجه در فتاوا اختلافات جزئی پیدا می‏شود.

علاوه بر این در زمان ائمه(ع) یا نزدیك به عصر آنان، به بررسی سند روایت و شناخت راویان احادیث كمتر احتیاج بود، زیرا احكام را یا از خود امام می‏پرسیدند و یا راوی حدیث را به علت قرب زمان‏می‏شناختند، ولی در زمانهای بعد كه روایات با واسطه‏های بسیار نقل می‏شود، باید كسی كه می‏خواهد طبق روایتی فتوا دهد، راویان آن روایت را بشناسد و به اعتبار سند آن پی ببرد و خود این موضوع، یعنی تحقیق در سند روایت نیز باعث می‏شود كه گاهی یك روایت‏به نظر مجتهدی صحیح و معتبر و به نظر دیگری روایتی بی‏اساس باشد و در نتیجه موجب بعضی از اختلافات در فتوا گردد.

علاوه بر این، چون ائمه اطهار -علیهم السلام و طبقه اول راویان احادیث در زمانی زندگی می‏كردند كه حكومت و قدرت در دست مخالفان شیعه بود، نمی‏توانستند همه‏جا احكام واقعی الهی را بی‏پرده و روشن بیان كنند و به اصطلاح رعایت تقیه می‏كردند و همین موضوع موجب گردیده است كه قسمتی از روایات با هم تعارض داشته باشند و یكی از كارهای مجتهدان این است كه این گونه اخبار را كه در نگاه اول متنافی به نظر می‏رسند با هم جمع كنند و در نتیجه آنها را م‏آخذ فتاوای خود قرار دهند و در همین موضوع (جمع بین روایات و وفق دادن یك روایت‏با روایات دیگر) گاهی اختلاف نظر پیش می‏آید كه موجب اختلاف در فتوا می‏گردد.

مطلب دیگر -كه آن نیز گاهی موجب اختلاف فتوا می‏شود آن‏است كه موضوع برخی از احكام و چگونگی و خصوصیات آن درزمان ائمه(ع) روشن بوده، ولی در زمانهای بعد، چون آن موضوع‏از بین رفته، منشا اختلاف نظر شده است; به عنوان مثال، در روایت مربوط به احكام نماز وارد شده است كه در حال نماز اگر بربدن یا لباس انسان، خونی باشد كه مقدار آن كمتر از «درهم‏» باشد، اشكالی ندارد; در زمانی‏كه این روایت صادر شده است، درهم‏در میان مردم معمول بوده و همه اندازه آن را می‏دانستند، ولی درزمانهای بعد بر اثر بی‏اطلاعی از وضع درهم آن روز اقوالی به وجود آمده است مانند:

۱)درهم مساوی است‏با گودی كف دست.

۲)درهم مساوی است‏با بند سر انگشت ابهام.

۳) درهم مساوی است‏با بند سر انگشت وسطی.

۴) درهم مساوی است‏با بند سر انگشت‏سبابه.

این بود قسمتی از مطالبی كه موجب اختلاف فتوای مراجع تقلید می‏گردد.

از مطالب فوق، چنین نتیجه می‏گیریم كه اختلاف نظر فقها و مجتهدان بر اساس یك سلسله مطالب علمی و تحقیقی است نه هوا و هوس و اغراض شخصی و اگر خدای نخواسته مجتهدی در فتوا دچار هوا و هوس گردد، از نظر اسلام واجد شرایط فتوا نیست و مردم نمی‏توانند از او تقلید كنند.

بنابراین، این اشكال یا سؤال كه چرا مراجع تقلید با هم در بعضی از مسائل اختلاف دارند وجهی ندارد، زیرا، اولا: این قبیل اختلاف نظرها در تمام رشته‏های تخصصی وجود دارد و مخصوص رشته فقه اسلامی نیست و ثانیا: موضوعی كاملا طبیعی و عادی است.

پرسش دیگری كه احیانا مطرح می‏شود، این است كه چرا فقها شورای فتوا تشكیل نمی‏دهند؟ مگر شور و تبادل نظر، اختلاف را حل نمی‏كند؟ در پاسخ باید به مطالب زیر توجه كرد:

اولا: باید دانست كه مجتهدان فتاوای خود را پس از تحقیق و بررسیهای لازم صادر می‏كنند و در این راه كتابهای فقهی را كه شامل تمام نظریه‏های موجود در یك مساله است، خوب و با دقت مطالعه می‏كنند و در جلسات درس تمام نظریه‏ها را طرح نموده و در اطراف آن بحث می‏كنند تا بالاخره یكی از نظریه‏ها را ترجیح می‏دهند، حتی اغلب آقایان مراجع تقلید جلسات استفتا دارند كه سؤالات مقلدان، در آن جلسات ملاحظه و در اطراف آن بحث و گفتگو می‏شود و پس از رسیدگی كامل و مشاوره‏های علمی، نظریه نهایی در جواب سؤال نوشته می‏شود، ولی در عین حال باید توجه داشت كه این شور و مذاكره‏ها گرچه فواید زیادی دارد و در بسیاری از موارد هم تا اندازه‏ای اختلاف‏نظر را برطرف می‏كند، اما بالاخره نمی‏تواند اختلاف نظر را صددرصد بر طرف نماید، زیرا، همانطور كه گفته شد در تمام شوراهای علمی گاهی اختلاف نظر به حال خود باقی می‏ماند و شور و مشاوره نمی‏تواند آن را از میان بردارد.