کمیت و کیفیت احکام شریعت عصر نزول و تعداد و پیچیدگیهای مسائل و موضوعات عصر امروز

آیا همه نیازهای اداره جامعه امروز از قبیل احکام و قوانین و راهکارها و در زمان عصر نزول وجود داشته است

آیا همه نیازهای اداره جامعه امروز از قبیل احکام و قوانین و راهکارها و .. در زمان عصر نزول وجود داشته است ؟

۱. چند درصد نیازها و مسایل و موضوعات امروز ، در قرآن و عصر نزول وجود داشته که حکمی نیز برای آنها ارایه شده باشد ؟ ( کل آیات احکام که بیشترشان امور عبادیست حدود ۳۰۰ آیه است )

۲. آیا مثلا با یک گزاره کلی « ربا حرام است » ۱ می توان تمام معاملات اقتصادی امروز را بررسی کرد و موضوع حکم شرعی عصر نزول قرار داد ؟

۳. امام علی(ع) می فرماید که خداوند برای یک سری از موضوعات نظر داده و انتظار پیروی دارد ، ولی وارد یک سری از مسایل و موضوعات نشده و در حالیکه فراموش نکرده به خودتان واگذار کرده ، پس بر خود سخت نگیرید و ... ۲

حال با توجه به بند ۱ ، وقتی بیش از ۹۰ درصد مسایل و موضوعات امروزی شامل حکم امام علی(ع) شده و عقل جمعی

می تواند برای آنها راهکار بیابد ، آیا برای آن ۱۰ درصد نمی تواند راهکار جدیدی که همان هدف خداوند را در ایجاد یک جامعه اخلاقی متعالی و رو به رشد برآورده کند بیابد که نسبت به احکام عصر نزول ، عاقلانه تر و واقع بینانه تر بوده و به پذیرش مردم هم نزدیکتر باشد .؟

۴. امامان در عصر خلفای اموی و عباسی ، در مصدر حکومت نبودند که مورد سوال واقع شده و بخواهند حکم بدهند و بقول آیه اله عابدینی ، اگر نظری از آنها در کتب فقهی ما هست ، گزارشی است که آنها از وضعیت موجود قوانین اجرایی توسط هیئت حاکمه داده اند .۳

۵. وقتی امامان در امور عبادی که مسایلی فرعی بودند مانند نحوه وضو گرفتن ، در شرایط مختلفی برای جلوگیری از یک مشکل برای یاران خود ، تقیه کرده و مطابق حکم اهل سنت نظر می دادند ، آیا در مورد مسایل حکومتی و قضایی ، که بطور قطع با حکومت درگیر می شدند و موجبات تهدید و قتل و .. برای شیعیان و خود امامان را فراهم می کرد ، چه می کردند ؟ جز همان تقیه : و اگر کسی سوالی می کرد که احتمالا از عمال حکومت هم بوده است ، امام مطابق فقه آنها می گفته است « یُقتل » و « یُرجم» و .. .

۶. این جمله مرحوم بروجردی که میگوید « فقه ما حاشیه برفقه اهل سنت است » تداعی همان بحث فوق است ، که احکام اجتماعی و حکومتی ما عمدتا بر اساس احکام آنها که در مصدر حکومت بودند موضوعیت پیدا کرده و مورد بحث واقع شده و قاعدتا برای جلوگیری از هجمه حکومت به آنها و اینکه حتی اگر حکمی خلاف احکام جاری می دادند ارزش کاربردی نداشت ، صرفا با عباراتی همان احکام جاری را بیان کرده اند .

۷. وقتی خداوند پیامبر(ص) را موظف به مشورت با مردم می کند « و شاورهم فی الامر ۴ » آیا در چه اموری بوده است ؟

قطعا در امور و احکام عبادی و موضوعات اعتقادی توحید و معاد و نبوت نبوده است ، چرا که شیرازه دین را تشکیل داده و اختصاصی وحی و نظر پیامبر بوده و معمولا عقل در مورد آنها نظر نفی و اثبات نداشته و یا در حد اجمال به آنها می پردازد ؛

بلکه مربوط به امور اجتماعی که اختصاص به حاکمیت دارند بوده ، که خداوند با این آیه و آیات دیگر و همچنین سیره پیامبر(ص) و امام علی(ع) ، آنها را جزو شؤون و حقوق مردم اعلام کرده « لیقوم الناس بالقسط ۵ » و پیامبر از آن نظر که حاکم است ‹ نه پیامبر › ، موظف به استفاده از عقل جمعی در مدیریت جامعه و وضع قوانین است .

۸. تنها توصیه خداوند به پیامبر(ص) و هر حاکم دیگر ، رعایت عدالت ۶ و اخلاق ۷ و حد فهم و پذیرش مردم ۸ و همچنین توجه خاص به کرامت ذاتی انسانها از هر قوم و شریعت ۹ ، در وضع قوانین و اداره جامعه بوده است ۱۰ . و اینها اصول مدنظر خداوند بوده و تبعا از آنجا که احکام فقهی ، فروع دین بوده ، حق تضاد و یا تنافی با این اصول را ندارند .

۹. اصل در دعوت پیامبران ، اصلاح اعتقادات بشر به سمت موحدانه نگریستن به خداوند و هستی است ۱۱ و ارشاد به عدالت و اخلاق و لذا احکام شریعت ، باید این دو اصل را مبنای صحت سنجی خود قرار دهد .۱۲ و ۱۳ و ۱۴ و ۱۵

آیا احکام شریعت ، مثل احکام قصاص و حقوق زن و احکام قضا و خانواده و .. با کرامت انسان امروزی ، سازگار بوده و یا برعکس ، بدلیل عاقلانه و عادلانه ندانستن آنها ، توسط نسل نو جامعه ، اصل اعتقادات دینی آنها را نیز زیر سوال برده و دین گریز کرده است ؟ و یا حتی در بسیاری از موارد ، افراد را به کارهای غیر اخلاقی کشانده به این بهانه که وقتی فلان احکام عاقلانه نیست پس خدایی هم نیست که حسابرسی کند !!

۱۰. یکی از احکام فقهی ما که سالها محور رابطه مسلمان با غیر مسلمان بوده ، حکم « نجس بودن غیر مسلمان » بوده که به صراحت با آیه « لقد کرمنا بنی آدم » منافات داشته و کرامت ذاتی انسانها را مخدوش می کند .

بنابر این حکم فوق از آنجا که یکی از احکام فرعی فقهی است و اصل اساسی قرآنی « کرامت انسانی » را زیر سوال می برد باطل بوده و مشروع نیست .

و بهمین شکل می توان احکام « مجاز بودن ازدواج با پیروان دیگر شرایع » و یا « حلیت ذبیحه آنها » را بررسی و مستند کرد .

۱۱. با توجه به امضایی بودن اکثر احکام غیرعبادی شریعت که به معنای اعتبار عقل عرفی هر عصر ، در صحت سنجی و وضع اینگونه قوانین است ، استفاده از همان تعداد محدود احکام عصر نزول ، صرفا بعنوان یک روش برخورد با مسأله مورد نظر ، در کنار دیگر روشهای موجود در این عصر ، و ارزیابی آنها از نظر عادلانه بودن ، عاقلانه بودن و اخلاقی بودن است و بدون هیچگونه تعصب دینی و یا تقدس گرایی ، انتخاب بهترین آنها در رسیدن به هدف ایجاد یک جامعه اخلاق مدار و عدالت محور می باشد و چه بسا که راهکارهای امروزی در این رقابت ، توفیق بیشتری کسب کرده و تبعا مشروعیت اعمال قانونی پیدا کرده و احکام شریعت اولیه ، از نظر عقلی منسوخ می گردند . ۱۶ و ۱۷

محمد صالحی

زیر نویسها :

۱) بقره آیه ۲۷۵

۲) نهج البلاغه فصل ۶ حکمت ۱۰۵ ( ان الله افترض علیکم فرائض فلاتضیّعوها و حدّ لکم حدوداً فلا تعتدوها و نهاکم عن اشیاء فلاتنتهکوها، و سکت لکم عن اشیاء ولم یدعها نسیاناً فلا تتکلفوها )

۳) نامه ای به رئیس قوه قضائیه - ۷/۶/۹۳ (.... الفاظ ائمه اطهار(ع) درباره این احکام ( حدود ) ، بیان وضع موجود بوده نه بیان حکم الله و لذا معمولا از فعل مجهول «یُقتل» و«یُرجم» و... استفاده شده است. )

۴) سوره آل عمران ، آیه ۱۵۹

۵) سوره حدید ، آیه ۲۵

۶) اذا حکمتم بین الناس ان تحکموا بالعدل - سوره نسا ، آیه ۵۸

۷) ان الله یامر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربی و ینهی عن الفحشاء و المنکر و البغی یعظکم لعلکم تذکرون - سوره نحل ، آیه ۹۰

۸) لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک فاعف عنهم و استغفر لهم – حدید آیه ۲۵ ؛ پیامبر(ص) فرمود : « امرنی ربی بمداراة الناس کما امرنی بأداء الفرائض = پروردگارم مرا به مدارای با بشر دستور داد ، همان گونه که دستور انجام همه فرائض و الزامیات شرعی را داده است » (کافی۲/ ۱۱۷)

۹) و لقد کرمنا بنی آدم – اسرا آیه ۷

۱۰) آیه الله منتظری :

• دین، اصول و معیارهایی برای زندگی انسان نشان می‎دهد; اما معمولا روش خاصی را برای حل مشکلات اجتماعی ارائه نمی دهد .

مثلا به اصل عدالت اجتماعی حساسیت نشان می‎دهد ... چه این که دخالت در چنین اموری دین را با مشکلات عدیده ای مواجه خواهد ساخت و پیشرفت ها و تحولات ، دین را به تدریج از زندگی مردم خارج می‎کند ، و دستورالعمل های آن جای خود را به یافته های تجربی و علمی خواهد سپرد . در این صورت، کارآمد نبودن دین در رونق امور و پیشرفت انسانها به رخ کشیده خواهد شد.

در حالی که دین با سفارش به رعایت اصول و ارزشها و قواعد، همواره نقش خود را ایفا می‎کند. ( کتاب اسلام دین فطرت – ص ۴۹ تا ۵۱ )

۱۱) و ما ارسلنا من قبلک من رسول الا نوحی الیه انه لا اله الا انا فاعبدون – انبیا آیه ۲۵

۱۲) شهید مطهری : اصل عدالت از مقیاس‌های اسلام است، که باید دید که چه چیز بر او منطبق می‌شود . (بررسی اجمالی مبانی اقتصاد اسلامی، صفحات ۱۴ و ۱۵ ) .

۱۳) مرحوم صالحی نجف آبادی : هدف از تشریع قوانین جزایی ، احیای عدالت است و اگر قانونی ناقض عدالت باشد از اول نباید تشریع شود . ... اجرای عدالت به حاکم واگذار شده وبه او اختیار داده اند که به حکم " ان الله یامر بالعدل (سوره نحل/ آیه ۹۰ ) " با رعایت تناسب بین مجازات و جرم، مجرم را به کیفر برساند . (حدیث های خیالی در مجمع البیان – ص ۳۵۰ به بعد)

۱۴) محسن کدیور : اگر حکمی در برخی شرائط زمانی مکانی ، مطابق سیره‌ی عقلای همان دوران ، فاقد برخی یا همگی صفات لازم (عادلانه بودن، عقلایی بودن، اخلاقی بودن و کارائی برتر نسبت به راه‌حلهای رقیب ) گردید این فقدان ، کشف از موقت یا موسمی بودن و به‌سرآمدن دوران اعتبار آن حکم است. ( حقوق بشر و روشنفکری دینی، حق‌الناس ، ص ۱۳۹تا ۱۴۵ ) .

۱۵) مرحوم قابل :

• ملاک اساسی احکام غیرعبادی ، عدالت و عقلانیت است. ( شریعت عقلانی ،۸، بخش ۲۰)

• تجاوز به حریم اخلاق ، تحت عنوان « احکام شریعت » هیچ دستاوردی جز « برهم زدن انطباق شریعت با فطرت انسانی » ندارد . ( شریعت عقلانی ،۷، بخش ۱۶)

۱۶) آیه الله منتظری :

• تحولات اجتماعی در علوم مربوط به جرم شناسی و نحوه پیش گیری از آنها و روان شناسی مجرمین و نحوه اصلاح و تربیت آنان پدید آمده است ، به نحوی که دیگر شیوه های گذشته در جوامع کنونی آثار مورد نظر شارع را نخواهد داشت و چه بسا ممکن است گفته شود :

با شیوه های جدید ، زودتر و بهتر ، هدف اصلی شارع از تشریع بعضی مجازات های رایج ، محقق می‎شود . (پاسخ به پرسش هایی پیرامون مجازات های اسلامی و حقوق بشر - ص ۸۶ و ۸۷ ) .

• بسیاری از احکام سیاسی و اجتماعی اسلام از این قبیل اند که اسلام شناس بصیر نسبت به متغیر بودن آن حکم و تطبیق آن با تحولات زمانه نظر خواهد داد . (اسلام دین فطرت ص ۷۰ تا ۷۴ )

• خداوند در قرآن می‎فرماید: " قل فأتوا بکتاب من عند الله هو أهدی منهما أتبعه ان کنتم صادقین (سوره قصص آیه ۴۹ )

"بگو: کتاب و شریعتی برتر و هدایتگرتر از آن دو [قرآن و تورات ] بیاورید تا از آن پیروی کنم اگر راستگو هستید."

آیه فوق ظاهرا ضرورت پیروی از معقولترین و بهترین روشها را برای رسیدن به اهداف دین بیان می‎کند . ( اسلام دین فطرت - ص ۷۰۲ تا ۷۰۵ )

۱۷) مرحوم قابل :

• تردیدی در اصل این مسأله بین مسلمین نیست که اکثر احکام اسلام ، احکامی امضائی‌اند . اگر تردیدی باشد، در کمیت و کیفیت آن است . (شریعت عقلانی ،۸، بخش ۲۱)

• مفهوم امضائی بودن احکام شرعی ، پذیرفتن قوانین عرفی و عقلائی ، از سوی شارع است و ملاک آن « عقلانیت و عدالت نسبی » موجود در آن ها است . ( شریعت عقلانی ،۸، بخش ۲۲)

• نباید از اینکه « عقل جایگزین شرع » شود ترسی به دل راه دهیم . چرا که این هدف شارع مقدس است و تمامی تلاش شریعت ، عمده کردن عقل بشر و مسلط کردن آن بر عوامل و انگیزه های دیگر، در مقام عمل فردی و اجتماعی بوده است و آنچه اهمیت دارد ، اصل وصول به این هدف است . ( شریعت عقلانی ،۸، بخش ۲۲)

• در حوزه‌ی مسائل غیرعبادی ، رویکردهای شرعی با معیارهای موردنظر عقلای زمان نزول وحی یا زمان حضور اولیاءخدا، هماهنگی داشته و مبتنی بر « مدارا با عقلانیت بشر در هر زمان » بوده ولی اگر با عقلانیت مشترک بشر امروز سازگار نباشد و برخلاف رویکرد آنان ارزیابی شود و قدرت استدلال کافی برای قانع کردن عقلاء رانداشته باشد، لزوما باید تغییر کند . در این صورت، معلوم می‌شود که حکم شریعت محمدی در آن موارد، ثابت نبوده و موارد مورد نظر، از احکام متغیر شریعت بوده است . ( شریعت عقلانی ، ۹ ، بخش ۲۴ )