آثار فرهنگی, اجتماعی و تربیتی نماز جماعت

براستی چرا نماز از میان اعمال و عبادات دین به عنوان یاد خداوند و عمود دین معرفی و توصیه شده است و اندازه ثواب این فریضه بهنگام برپایی با جماعت خارج از تصور انسان است

حضرت پیامبر(ص) فرمودند: «اگر تعداد نمازگزاران صفوف جماعت از ۱۰ نفر فراتر رود، پاداش هر ركعت آن، آنقدر زیاد می‏گردد كه حتی اگر تمام آسمانها كاغذ شود و تمام دریاها مركّب، و همه درختان قلم گردند و همه فرشتگان مأمور نوشتن آن، نمی‏توان پاداش آن را ثبت نمود و پاداش آن فقط در خور محاسبه ذات بیكران الهی است.»۲

در حدیثی دیگر حضرت فرمودند: «هر كس مقیّد به حضور در نماز جماعت تحت هر شرایطی باشد از پل صراط همچون برق عبور می‏كند و به بهشت نائل می‏گردد.»۳

مقاله حاضر به بررسی مختصری در مورد آثار فرهنگی، اجتماعی و تربیتی نماز جماعت می‏پردازد.

لكن در این میان نباید از مكان نماز جماعت (مسجد) غفلت كرد.

واژه «صلاة» در لغت به معنای دعاست از آنجا كه نماز شامل دعا نیز می‏باشد این واژه از معنی لغوی خود به اعمالی كه نماز خوانده می‏شود، نامگذاری شد. بنابراین انسان نمازگزار روزانه ۳ یا ۵ نوبت به درگاه خالق خود دعا می‏كند. به این معنا كه خدا را به یاری خود می‏طلبد و از او انتظار امید به زندگی شایسته را دارد.

این نوع ارتباط معنوی به اعتقاد روانشناسان به (درونی شدن) منجر می‏شود. كه در این صورت انسان موحّد كسی را جز خدای سبحان امید و پشتوانه خود نمی‏داند و این احساس مایه انگیزش او در تمام عرصه‏ها خواهد بود. با توجه به اینكه خالق هستی (رب العالمین) است و تمامی فرهنگ از جانب او به بشر رسیده است، شیوه دعا كردن را به بنده خود آموزش داده كه چگونه با خدای خود سخن بگوید و چه چیزی را از او مسئلت نماید. آنچه در منابع روایی به عنوان عمود دین از نماز یاد شده، در واقع می‏توان گفت، به منزله شاهرگ حیات طیّبه است كه بنده نمازگزار به دست خود مقدمات آن را فراهم كرده و بنایی محكم و رو به آسمان، به طرف بالا پیش می‏برد. تا در هنگام نیاز، بر آن تكیه زده و كمر راست كند.

پس بنابراین، این ستون هرچه بیشتر و محكمتر بنا شود بهره‏وری آن نیز افزون خواهد بود.

حال كه دانستیم نماز دعا و نیایش به سوی معبود و ستون دین است، سزاوار است كه این ستون در مكان‏های مقدس مسجد توسط افراد صالح و پرهیزگار برپا شده و حفظ و حراست گردد.

با مرور آیات و روایات در مورد نماز به این نكته مهم پی‏می‏بریم كه نماز سررشته ارتباط بنده با خالق بوده و جذابیت این رشته بسان آهن‏ربا نمازگزاران متعهد را در اوقات معین روزانه سه یا پنج بار به سوی مكانهای برگزاری نماز جماعت به قصد احیاء ستونهای جدید و بسیار می‏كشاند.

قطع نظر از احیاء ستونهای جدید و افزون، استحكام بنای عظیم دین و آئین نیز افزون گردیده و سالیان دراز نسلهای آینده در زیر سایه آرامش بخش آن به حیات طیّبه خود ادامه خواهند داد. در این رابطه قرآن كریم می‏فرماید:

«إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَی الزَّكَاةَ وَلَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسَی أُوْلَـئِكَ أَن یَكُونُواْ مِنَ الْمُهْتَدِینَ».۴

واژه «انّما» كه در عربی به معنای حصر است، تعمیر مساجد منحصر به افراد نمازگزار شده می‏فرماید: «منحصرا تعمیر مساجد خدا به دست كسانی است كه به خدا و روز قیامت ایمان آورده و نماز (پنجگانه) بپا دارند و زكاة مال خود بدهند و از غیر خدا نترسند آنها امیدوار باشند كه از هدایت یافتگان راه خدا هستند.»

علی علیه السّلام :

ذِكرُ الله سَجیَّةُ كلِّ محسِنٍ، و شیمةُ كلّ مؤمن (غرر الحكم، ج۱، ص۳۶۴، ح۱۵)

به یاد خدا بودن روش هر نیكوكار و شیوه هر مؤمن است.

آثار فرهنگی در نماز جماعت چگونه تحصیل می‏شود؟

همانطور كه مسجد در صدر اسلام محل پذیرش افراد مختلف و محل اجتماعات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی بود، امروز نیز پذیرای مربیان و متربیان جهت تعلیم و تربیت و مكان اوج سالكان راستین است.

در اینجا ذكر این نكته لازم است و آن اینكه حضور فیزیكی امام جماعت عملاً در میان همه اقشار مختلف مردم مسلمان و نمازگزار یا ممكن نیست و یا به صورت ملاقات با بخش كوچكی از مردم امكان‏پذیر است. اما به بركت حضور در نماز جماعت ارتباط معنوی و صمیمانه مردم با امام جماعت میسّر می‏گردد و مردم به عنوان پیام رسانان دین از وجود ائمه جماعات بهره‏مند می‏گردند. و متقابلاً آنها نیز درصدد بالابردن سطح فرهنگ و آگاهی اسلامی مردم نمازگزار تلاش می‏كنند. و به یاری یكدیگر یك فضای سالم و پاكیزه برای رشد اركان اسلامی و ارزشی مهیّا می‏نمایند.

همانطور كه می‏دانیم تربیت، اركان حیات اجتماعی انسان است، و لذا توجه به ابعاد مختلف تربیتی، توجه به شخصیت والای انسان است. در اصول تربیتی، محیط زیست یكی از عوامل تأثیرگذار بوده و می‏تواند كفه ترازوی تربیت را به نفع خود سنگین نماید. بنابراین مساجد و مكانهای برگزاری نماز جماعت به عنوان یكی از محورهای تربیتی قابل توجه می‏باشد.

به هنگام اوقات نماز یومیه، با ندای مؤذن بندگان صالح، وقت‏شناس و وظیفه شناس به سوی میعادگاه روانه می‏شوند حضور به موقع و منظّم نمازگزاران اثر تربیتی مطلوب در ارج نهادن به ندای «حیّ علی خیر العمل» دارد و نشانگر نیاز انسانها به اعمال نیك می‏باشد كه در سایه انجام عمل خیر به آرامش درونی می‏رسند و با عطر معنویت كه از وجود افراد صالح و متقی تراوش می‏كند، روح خود را نیز معطر می‏نماید.

انجام اعمال عبادی نماز جماعت به صورت یك دست و منظم، بیانگر این حقیقت است كه اگر افراد مسلمان اراده بكنند می‏توانند در تمام امور زندگی نظم و انضباط داشته و با بهره گرفتن از قابلیت‏های نهان و آشكار خود، حلاّل مشكلات خود و دیگران باشند.

به عبارت دیگر هم اكنون كه جماعت مؤمن نمازگزار اراده كرده و به دلخواه و به صورت اختیاری همه با هم، در كنار هم برای احیاء شعائر اسلامی قدم پیش گذاشته و مصمم به انجام آن هستند، به همان نسبت خواهند توانست در سایر امور دینی پیش گام بوده و با بهره‏گیری از نیروی ایمان و استعدادهای موجود، قلّه‏های كمال را تسخیر كنند. و هرگاه این رفتارها به صورت مدام و مستمر صورت بگیرد (حضور در جماعت) از خلاقیتها و صفات خدا پسندانه افراد صالح بهره برده و متأثر شده، در نتیجه به اصلاح و خودسازی پرداخته و این شكوفایی را به جامعه نیز سرایت خواهند داد. در علم روانشناسی این مرحله از رفتار به رمز خویشتن یابی معروف است، مساجد و سایر مكانهای نماز جماعت علاوه بر محل نیایش بودن، منابع اشاعه فرهنگ اسلامی و محل به نمایش گذاشتن قدرت و اقتدار امت اسلامی نیز می‏باشد. و روزانه سه یا ۵ بار افراد مؤمن در خدمت خالق خود بوده و برای جان نثاری و اطاعت از سایر اوامر مولا اعلان آمادگی می‏كند و نفس این عمل هشداری است برای دشمنان اسلام، و گام نخستین برای حركت احیاء عدالت اجتماعی و ظلم ستیزی.

علاوه بر مطالب ذكر شده اجتماع مسلمین در نماز جماعت بسان دژ محكم و سنگر مقاومت و مقرّ فرماندهی و محل تصمیم گیریهای مهم سیاسی، فرهنگی و اجتماعی می‏باشد. و در برابر توطئه‏گران و بدخواهان دین، اعلام موضع كرده و آرامش نسبی آنها را به هم می‏ریزد.

امام راحل(ره) در این رابطه فرمودند: «شما ملت برای اسلام قیام كردید و برای اسلام این همه زحمت كشیدید و دارید می‏كشید. مراكزی كه مراكز بسط حقیقت اسلام است،... فقه اسلام است و آن مساجد است، اینها را خالی نگذارید این یك توطئه است كه می‏خواهند مسجدها را كم كم خالی كنند. مساجد باید مركز تربیت صحیح باشد...»۵

اكنون كه سخن از مسجد به میان آمده اشاره‏ای هم به محراب مسجد داشته باشیم. همانطور كه در مقرّ فرماندهی، فرمانده ارشد در مكان مخصوص قرار می‏گیرد و خط و رمز را مشخص می‏نماید و دیگران از او پیروی می‏كنند، در مسجد نیز محراب مسجد از یك چنین جایگاهی برخوردار است و امام جماعت به عنوان مربّی و رهبر در محل محراب به انجام اعمال عبادی نماز مشغول شده وسایر نمازگزاران از وی پیروی كرده و دنباله رو وی می‏باشند.

محراب مسجد همانطور كه از نامش پیداست محل جنگ با شیطان است. در اینجا لازم است به نكته‏ای ظریف اشاره كنیم و آن اینكه از نظر روانشناسی ممارست دائمی انسان با هر چیزی اثر پذیری را به دنبال خواهد داشت و انسان را قرین خود خواهد كرد.

بنابراین مشاهده روزانه (محراب عبادت) با توجه به فلسفه وجودی محراب، به تدریج توجه افراد نمازگزار را از دشمن درون به دشمن بیرونی معطوف خواهد كرد.

---