تاریخ شفاهی مسجد هدایت

نقش مساجد در تاریخ اسلام و اهمیت آن در میان مسلمانان برکمتر کسی پوشیده است, بالاخص نقش تعیین کننده این مکان مقدس در دین اسلام و تحولات صدر اسلام موضوعی است که مورد وفاق صاحب نظران و پژوهندگان تاریخ اسلام است

نقش مساجد در تاریخ اسلام و اهمیت آن در میان مسلمانان برکمتر کسی پوشیده است، بالاخص نقش تعیین کننده این مکان مقدس در دین اسلام و تحولات صدر اسلام موضوعی است که مورد وفاق صاحب‌نظران و پژوهندگان تاریخ اسلام است . جایگاهی که پیامبر نه صرفا از آن به عنوان محلی برای برگزاری مراسم و مناسک عبادی استفاده می‌نمود بلکه مسجد در صدر اسلام کانون‌ تحولات سیاسی - اجتماعی بوده و پیامبر تمامی تصمیمات سیاسی - نظامی را در آن محل و با مشورت یاران خویش اتخاذ می‌نمود. از منبر آن هم برای دعوت و ارشاد و هم برای اعلام پیام خداوند و انجام رسالت خویش استفاده می‌کرد و حتی برای بسیج نیروها و اعزام آنان به نبرد با دشمنان از پایگاه مسجد بهره می‌برد. کوتاه سخن اینکه مسجد در صدر اسلام کانون فعالیتها، مرکز تصمیمات و محل اجرای دستورات پیامبر بود.

این نقش ویژه مسجد در طول زمان با نوساناتی روبرو گشت و هر چند دیگر آن مرکزیت دوران پیامبر را نداشت اما همواره کانون مهم و اثرگذار در تاریخ مسلمانان و جوامع اسلامی به شمار می‌رفت. در انقلاب اسلامی نیز نقش مساجد به عنوان کانونهای مبارزاتی نقشی ویژه و بی‌بدیل بود و همواره وعاظ و مبلغین از منبر وعظ و خطابه برای افشای مفاسد رژیم و رساندن پیام رهبر انقلاب به گوش مردم و دعوت آنان برای مبارزه با رژیم پهلوی استفاده می‌کردند.

در این میان یکی از مهمترین و اثرگذارترین مساجد کشور در جریان تحولات انقلاب اسلامی «مسجد هدایت» بود. مسجد هدایت به عنوان یکی از مهمترین کانون‌های مبارزه سیاسی- مکتبی، سابقه‌ای ممتد و مستمر در نهضت اسلامی مردم ایران دارد. اهمیت این مسجد به واسطه امام جماعت آن ، یعنی آیت‌الله طالقانی بود. آیت الله طالقانی زمانی امامت جماعت مسجد هدایت را عهده‌دار شد که این مسجد مانند بسیاری ازدیگر مساجد آن زمان - مکانی بود که تنها در ایامی خاص مانند محرم گشوده می‌شد و بیشتر در آنجا مراسم سوگواری و مجلس ختم و ... برگزار می‌گردید.

اما آیت‌الله طالقانی ، با آزاداندیشی و مخاطب‌شناسی و نیز رویکرد نوگرایانه در اندیشه دینی، توانست بزودی آن مسجد را به کانون توجه اقشار مختلف جامعه و بویژه دانشجویان و دانشگاهیان تبدیل نماید. آزاد اندیشی و تفکر دینی اصیل آیت‌الله طالقانی باعث تحولی بزرگ در تاریخ مسجد هدایت و به تبع آن در دیگر مساجد گردید و جایگاه آن را به جایگاهی نزدیک به آنچه در زمان صدر اسلام و دوره‌ای که حضرت محمد (ص) از مسجد برای انجام همه امور اجتماعی و سیاستی بهره‌ می‌برد ، رساند.

آیت‌الله طالقانی از نخستین کسانی بود که با برقراری جلسات تفسیر قرآن خود در مسجد هدایت و دعوت روحانیون انقلابی برای سخنرانی، پای جوانان علی‌الخصوص دانشجویان را به مسجد گشود، آن هم در زمانه‌ای که مراکز تفریحی، سینماها، مجالس رقص و ... به شدت فعال بوده و فساد را در میان جوانان تا سرحد ممکن تبلیغ و تشویق می‌کردند . بنابراین آیت‌الله طالقانی با اندیشه‌ والای خویش مسجد هدایت را که به مانند دیگر مساجد هم‌عصر خود کارکردی صرفا عبادی داشت، را تبدیل به محفلی روشنگر با ویژگیهای قرآنی - سیاسی نمود.

آیت‌الله طالقانی در مسجد هدایت و با رویکردی نوین برگرفته از آرای عالم نواندیش بزرگ اسلامی ،سید جمال‌الدین اسدآبادی تفسیری نو از قرآن ارائه نمود.

و آن مکان مقدس را به محوری برای مبارزه سیاسی - مکتبی علیه رژیم تبدیل کرد . به گونه‌ای که نام مسجد هدایت اکنون قرین و مرادف با مبارزات انقلابی است و همگان براهمیت و جایگاه ویژه آن مسجد در نهضت اسلامی اذعان دارند و عده‌ای نیز حتی براین باورند که « اگر مسجد هدایت نبود، حسینیه ارشاد هم نبود» زیرا نسلی که مبارزه و مفهوم انقلابی آن را در مسجد هدایت آموخت و در آنجا پای به میدان مبارزات انقلابی گذاشت بعدا در حسینیه ارشاد تا پیروزی انقلاب اسلامی این سیر را ادامه داد.

بنابراین با توجه به نقش بسیار تعیین کننده و ویژه مسجد هدایت در نهضت اسلامی و در جریان مبارزات انقلابی، شناخت بهتر و بیشتر این مکان مسجد و واکاوی تاثیرات و روند جریانات مبارزاتی که در این مسجد شکل گرفت از اهمیت والایی برخوردار است .

با عنایت به این برجستگی و اهمیت مسجد هدایت در انقلاب اسلامی، جلیل امجدی به تدوین تاریخ شفاهی مسجد هدایت که بی‌شک گوشه مهمی از تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی است پرداخته است . نویسنده در مطالعه موضوع مورد اشاره به آیت‌الله طالقانی و فعالیتهای ایشان در مسجد هدایت به عنوان موضوع محوری توجه نموده است و با توجه به اینکه پس از رحلت آیت‌الله طالقانی دسترسی مستقیم به خاطرات ایشان نبوده است ، در این اثر از روایات شفاهی دانش‌آموختگان آن مسجد و شاگردان آیت‌الله طالقانی استفاده شده است و در مورد آیت‌الله طالقانی و نقش ویژه ایشان نیز مبنای مطالعات نویسنده برپایه آثار مکتوب و اسناد برجای مانده از ایشان علی‌الخصوص اسناد و پرونده آیت‌الله طالقانی در ساواک و مجموعه اسنادی که با عنوان «یاران امام به روایات اسناد ساواک» منتشر شده است بهره برده و تحقیقی جامع و در خور درباره نقش مسجد هدایت در تاریخ انقلاب اسلامی به دست داده است.

تدوین جلیل امجدی