سیمای پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در آیینه وحی

تولد پربركت ‏حضرت خاتم الانبیا صلی الله علیه وآله كه بنا به اعتقاد علمای امامیه در ۱۷ ربیع الاول سال ۵۷۰ میلادی و مطابق با سال عام الفیل به وقوع پیوست، آغاز تولدی نوین و روز اعطای مدال سعادت و رستگاری از سوی حضرت حق برای جامعه بشریت می‏باشد. در آن روز نوزادی به این عالم خاكی قدم نهاد كه بعد از چهل سال از سوی خداوند به عنوان آموزگار وحی و مربی برترین فرهنگ زیستن به اهل جهان معرفی گردید. مقارن این ولادت پر بركت در صحنه گیتی آثار شگفت‏انگیز و اسرارآمیزی رخ داد كه هشداری برای حاكمان و زور مداران تاریخ به حساب آمد.

فرو ریختن چهارده كنگره در ایوان كسری، خاموش شدن آتشكده فارس، جاری شدن آب در وادی سماوه بعد از سال های طولانی خشكی، سرنگون شدن بتها در مكه و سایر نقاط عالم، خشك شدن دریاچه ساوه، پرتوافشانی نوری از وجود آن گرامی در آفاق آسمان ها و خواب های وحشتناك انوشیروان و موبدان، از جمله علائم خارق العاده و از نشانه‏های هشدار دهنده‏ای بود كه مقارن تولد پیامبر خاتم‏ صلی الله علیه وآله در جهان حادث شد كه در منابع معتبر تاریخی و جوامع مورد اعتماد حدیثی از آنها یاد شده است.

در مورد زندگی، سیره و سخن و خُلق و خوی آن وجود گرامی آثار و مجموعه‏های ارزشمندی از سوی دانشمندان و محققین پدید آمده كه هر یك به نوبه خود قابل تحسین و تقدیر است. السیرهٔ ‏النبویه: ابن هشام، السیرهٔ النبویه: ابن كثیر، حیاهٔ النبی و سیرته، سیرهٔ المصطفی: عبدالزهرا عثمان محمد، سیرهٔ المصطفی: هاشم معروف الحسنی، الصحیح من سیرهٔ النبی الاعظم، نهایهٔ المسئول فی روایهٔ الرسول، سیری در سیره نبوی، فروغ ابدیت، شرف النبی و حیاهٔ القلوب، ج‏۲، برخی از این مجموعه‏های نبوی می‏باشند كه هر كدام با سلیقه خاص مؤلف و از زوایای مختلفی به بررسی ابعاد زندگی و سیره آن حضرت پرداخته‏اند.

در این نوشتار سعی شده در حد وسع، خلق و خوی حضرتش در پرتو آیات وحیانی قرآن بررسی شود، تا به این وسیله جان و دل خود را با آیات نور روشنایی بخشیده و از صفات ستوده محمدی ‏صلی الله علیه وآله بهره ‏ور شویم، چرا كه بر این باوریم: زیباترین و كامل ترین سیمای آن گرامی را باید در آیینه كلام وحیانی پروردگار به نظاره نشست و خصلت های زیبای نبوت را از سرچشمه نور جستجو كرد و اگر قرار است انسان برای بهتر زیستن و به سوی سعادت ابدی رفتن به دنبال الگو و سرمشق باشد، آن را در كامل ترین و مطمئن ‏ترین منابع می‏توان یافت كه صفحات درخشان و زرین آن در بلندای تاریخ و در تاریكترین لحظات آن، شاهراه انسانیت را روشن نموده است . خداوند متعال فرمود: « لقد كان لكم فی رسول الله اسوهٔ حسنهٔ‏...»( احزاب/۲۱) ؛ مطمئنا برای شما در[رفتار و گفتار] رسول خدا صلی الله علیه و آله سرمشق نیكو [و كاملی] می‏باشد.»

●نرمخویی و مهربانی

از منظر قرآن كریم یكی از شاخص ترین ویژگی های حضرت رسول‏ صلی الله علیه وآله، اخلاق زیبا و برخورد شفقت‏آمیز با دیگران بود. آن بزرگوار با داشتن این خصلت‏ ستودنی توانست در طول ۲۳ سال، دل های بسیاری را به خود شیفته كرده و به صراط مستقیم هدایت نماید، در حالی كه هیچ قدرتی توان چنین كار شگفتی را نداشت . خداوند متعال این عامل اساسی را چنین شرح می‏دهد:« فبما رحمهٔ من الله لنت لهم ولو كنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولك‏»(آل عمران/۱۵۹) ؛ به بركت رحمت الهی در برخورد با مردم، نرم و مهربان شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراكنده می‏شدند.

اساساً آن حضرت بر این باور بود كه فلسفه بعثت ‏برای تكمیل مكارم اخلاق است و می‏فرمود:"انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق" (۲)؛ همانا من برای به سامان رساندن فضائل اخلاقی مبعوث شده‏ام .

ابراز محبت و مهرورزی آن حضرت نه تنها شامل دوستان و اهل ایمان می‏شد، بلكه مخالفین آن بزرگوار نیز از اخلاق نرم و شفقت‏آمیز آن گرامی بهره ‏مند بودند و این سبب جذب آنان به سوی اسلام می‏گردید . به همین جهت‏ خداوند متعال رسول گرامی‏اش را تحسین كرده و فرمود: « و انك لعلی خلق عظیم‏»( قلم/۴) ؛ و یقیناً تو دارای اخلاق عظیم و برجسته‏ای هستی .

●دلسوزی برای اهل ایمان

كسانی كه خود را وقف اصلاح جامعه كرده و برای سعادت افراد آن از هیچ كوششی فروگذار نمی‏كنند و با دلسوزی و عشق و علاقه به انجام وظایف محوله می‏پردازند، بدون تردید جایگاه خود را در جامعه و دل های مردم تحكیم می بخشند و ارتباط نزدیكتری با مخاطبان خود پیدا می‏كنند، در نتیجه مردم به آنان به دیده احترام نگریسته و به ایشان اعتماد كرده و به آسانی گفته‏ها و خواسته هایشان را می‏پذیرند. مردم عاشق كسانی هستند كه بدون هیاهو به دنبال اصلاح جامعه و رفع گرفتاری های آنان باشند . اگر این دلسوزی و خدمات بی‏ریا، مخلصانه و فقط برای رضای خداوند عالم باشد، نتیجه آن مضاعف و توفیق در كار حتمی و قطعی خواهد بود .

تو بندگی چو گدایان به شرط مزد مكن كه خواجه خود روش بنده پروری داند

این ویژگی در رهبران الهی و پیشوایان جامعه از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است . قرآن مجید، پیامبر گرامی اسلام را با این خصلت پسندیده معرفی كرده و می‏فرماید: « لقد جائكم رسول من انفسكم عزیز علیه ما عنتم حریص علیكم بالمؤمنین رئوف رحیم‏» (توبه/ ۱۲۸) ؛ همانا فرستاده‏ای از خود شما به سویتان آمد كه رنج های شما بر او سخت است و اصرار بر هدایت و راهنمایی شما دارد و نسبت‏ به مؤمنان دلسوز و مهربان است.

خداوند متعال به كسانی كه دلسوزی و مهربانی رسول اكرم ‏صلی الله علیه وآله را نوعی ساده لوحی قلمداد می‏كردند و اغماض و چشم پوشی های آن وجود گرامی را در مورد افراد خطاكار، سطحی نگری انگاشته و سخنانی ناروا در مورد پیامبر به زبان می‏آوردند چنین می‏فرماید: « و منهم الذین یؤذون النبی و یقولون هو اذن قل اذن خیر لكم یؤمن بالله و یؤمن للمؤمنین و رحمهٔ للذین آمنوا منكم والذین یؤذون رسول الله لهم عذاب الیم‏»( توبه/۶۱) ؛ از آنها كسانی هستند كه پیامبر را آزار می‏دهند و می گویند: او گوشی‏است . ( آدم خوش باوری است!) بگو: خوش باور بودن او به سود شماست، او به خدا ایمان دارد و [تنها] مؤمنان را تصدیق می‏كند و برای مؤمنان شما رحمت است، اما كسانی كه رسول خدا صلی الله علیه وآله را می‏آزارند عذاب دردناكی در پیش دارند.دلسوزی حضرت خاتم الانبیاء به حدی بود كه گاهی از شدت غصه و ناراحتی در آستانه هلاكت قرار می‏گرفت . رسول مكرم اسلام نه تنها از انحراف و كجروی های برخی از مسلمانان آزرده خاطر می‏شد، بلكه از گمراهی و نادانی نامسلمانان نیز در رنج و عذاب بود. تا این كه خداوند متعال از دلسوزی رسول خویش چنین یاد می‏كند: « فلعلك باخع نفسك علی آثارهم ان لم یؤمنوا بهذا الحدیث اسفا»( كهف/۶ )؛ گویی می‏خواهی به خاطر اعمال [ ناروای] آنان، اگر به این گفتار ایمان نیاوردند، خود را هلاك كنی.

●آشنایی با درد مردم

توفیق در مدیریت جامعه به عوامل مختلفی بستگی دارد كه یكی از مهمترین آنها آشنایی با مشكلات و گرفتاری های طبقات محروم اجتماع است . پیامبران الهی عموما و پیامبراسلام خصوصاً از چنین خصلت والایی برخوردار بودند . آنان خود را از مردم می‏دانستند و هیچگونه امتیاز و تفوقی بر خویشتن نسبت ‏به سایر اقشار جامعه قائل نبودند . پیامبر اسلام‏ صلی الله علیه و آله می‏فرمود: «انما انا بشر مثلكم‏»( فصلت/۶ - كهف/۱۱۰ ) ؛ همانا من هم همانند شما بشر هستم . در آیه دیگری خداوند متعال می‏فرماید: « لقد جائكم رسول من انفسكم‏ ...»( توبه/ ۱۲۸) ؛ پیامبری از خود شما برایتان آمده است.افزون بر مردمی بودن، آشنایی و آگاهی و لمس واقعیت های پنهان جامعه از خصلت های بارز آن حضرت بود.

البته میان امثال پیامبر اكرم‏ صلی الله علیه وآله و كسانی كه با شعار محرومیت زدایی به عرصه‏های رهبری و هدایت جوامع وارد می‏شوند اما خود طعم تلخ محرومیت و گرفتاری را نچشیده‏اند و درك این واقعیت ها برایشان سخت و غیر ملموس است فرق زیادی وجود دارد. آنان اگر هم بخواهند در این رابطه درست عمل كنند موفق نخواهند شد، اما كسانی كه این مشكلات و محرومیت ها را از نزدیك لمس كرده‏اند، درد و رنج طبقات محروم جامعه را بهتر و راحت تر درك می‏كنند . قرآن كریم می‏فرماید: «الم یجدك یتیما فآوی و وجدك ضالا فهدی و وجدك عائلا فاغنی‏»( ضحی/۶، ۷، ۸ ) ؛ آیا تو را یتیم نیافت و پناه داد؟! و تو را گمشده یافت و هدایت كرد و تو را فقیر یافت و بی ‏نیاز نمود.

حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله در مقابل مرفهین بی دردی كه از او می‏خواستند از طبقات محروم فاصله بگیرد، این آیه را تلاوت می‏كرد: « و ما انا بطارد الذین آمنوا»(هود/ ۲۹) ؛ من هرگز مردم با ایمان را [گر چه در ظاهر محروم و بی‏چیز و نیازمند باشند] از خود دور نخواهم كرد .

آری رسیدن به مقام نبوت اوصاف برجسته‏ای می‏طلبد كه یكی از آنها مردمی بودن و آشنایی با حقوق محرومان است . كسی كه می‏خواهد دین آسمانی او جاودانه بماند و برای هر قوم و ملتی و در هر عصر و زمانی به كار آید لازم است كه خود با ریشه‏های ناعدالتی و فقر و محرومیت از نزدیك تماس داشته باشد تا در بلندای تاریخ بتواند ندای عدالت‏ خواهی و محرومیت زدایی را به گوش جهانیان برساند . قرآن با یادآوری دوران مشقت‏ بار و سخت زندگی پیامبرصلی الله علیه و آله به آن حضرت سفارش می‏كند كه: « فاما الیتیم فلا تقهر. واما السائل فلا تنهر» ( ضحی/۹، ۱۰) ؛ یتیم را از خود دور نكن و درخواست كننده را از خود مران .

رسول خدا صلی الله علیه وآله در هنگام هجرت به مدینه نیز در مقابل فریادهای دعوت دهها نفر از اهالی مدینه، در زمینی كه به یتیمان تعلق داشت فرود آمد و كانون اسلام را در همانجا متمركز نمود كه بعدها به مسجدالنبی و مركز حكومت اسلامی تبدیل شد و تصمیمات مهم جهان اسلام در همانجا اتخاذ گردید.

پی‏نوشت‏ها:

۱- بخشی از مسمط مسدس شیوای ادیب الممالك فراهانی در مولود مسعود پیامبر اكرم ‏صلی الله علیه وآله .

۲- مكارم الاخلاق، ص ‏۸/ فتح الباری، ج ‏۶، ص‏۴۱۹ .

۳- الكافی، ج‏۲، ص‏۲۵۲ .

۴- كشف الغمه، ج‏۲، ص‏۵۳۷ .

۵- مقدمه‏ای بر جهان بینی اسلامی، ج ‏۳، ص‏۱۳۷ .

۶- السیرهٔ النبویه، ابن هشام، ج ‏۱، ص‏۲۸۴ .

۷- نهج البلاغه، خطبه ۱۹۰ .

۸- تفسیر صافی، ج‏۳، ص‏۲۹۹ .

۹- بحارالانوار، ج‏۱۶، ص‏۲۶۰/ الكافی، ج‏۲، ص‏۶۷۱ .

۱۰- مستدرك الوسائل، ج‏۱۲، ص‏۸۹ .

۱۱- تفسیر صافی، ذیل همین آیه .