شناخت خواص «گیاهان داروئی»

با توسعه صنایع دارویی در اوایل قرن بیستم, داروهای گیاهی تا حد زیادی اعتبار و ارزش خود را نسبت به داروهای جدید صنایع در بین اطباء از دست دادند اما در دهه اخیر اقبال دوباره ای برای مصرف داروها و فرآورده های گیاهی ـ طبیعی به وجود آمده است

گیاهان از همان آغاز تمدن بشری و در درمان‌های دارویی به‌کار برده می‌شدند و حتی بعضی از مشتقات آنان مانند آسپرین، رزرپین و گلیکوزیدهای قلبی نقاط اتکای اصلی در دارو درمانی بوده‌اند.

امروزه نیز داروهای گیاهی سهم بزرگی از فرآورده‌های دارویی تجارتی ساخته شده را به خود اختصاص داده اند که برای مثال می‌توان افدرین از گیاه افدرا، دیژیتوکسین از گل انگشتانه، سالیسین از درخت بید و رزرپین از گل مار را نام برد و حتی کشف داروی ضدسرطان Paclitanel از گیاه سرخدار، بر نقش گیاهان به‌عنوان یک منبع جاودانه برای طب مدرن تأکید مضاعفی می‌باشد.

اگرچه با توسعه صنایع دارویی در اوایل قرن بیستم، داروهای گیاهی تا حد زیادی اعتبار و ارزش خود را نسبت به داروهای جدید صنایع در بین اطباء از دست دادند. اما در دهه اخیر اقبال دوباره‌ای برای مصرف داروها و فرآورده‌های گیاهی ـ طبیعی به‌وجود آمده است. در این میان از آن‌جایی‌که با وجود فلور متنوع گیاهی ایران، هنوز گیاهان دارویی به‌صورت کاملاً علمی و مستند معرفی نشده‌اند، از این رو ما سعی داریم در حد مقدور خود و در جهت اطلاع‌رسانی نسبت به معرفی این نوع گیاهان اقدام کند.

به همین منظور در این شماره نگاهی داریم به ویژگی‌ها، محل رویش، کاربرد درمانی و آثار آویشن، زیرفون و شنبلیله که با هم می‌خوانیم:

● آویشن

Thymus vulgaris

L (labiatae)

Thyme, Garden thyme

▪ ریخت‌شناسی:

گیاه علفیه معطر که طول آن به ۴۰ سانتی‌متر می‌رسد. ساقه‌ها چوبی. برگ‌ها کوچک و گل‌ها صورتی رنگ می‌باشند.

▪ محل رویش:

به‌صورت کاشته شده در ایران موجود می‌باشد.

▪ زمان برداشت:

گل‌ها در تابستان جمع‌آوری می‌شوند.

▪ قسمت مورد استفاده:

سرشاخه‌های گیاه.

▪ کاربرد درمانی:

دارای خواص بادشکن، ضدگرفتگی عضلانی، ضدسرفه، خلط‌آور، افزایش‌دهنده ترشح غدد داخلی، باکتری کش، ضدانگل و قابض می‌باشد. این گیاه در سوء‌هاضمه، التهاب مزمن معده آسم، اسهال و بی‌اختیاری ادرار در کودکان، التهاب حنجره و لورتین (به‌صورت غرغره) و به‌طور اختصاصی در سیاه سرفه و پرونشیت مصرف می‌شود.

▪ آثار فارماکولوژیک:

به‌واسطه ترکیبات آنتاگونیست آدرنالین موجود در اسانس گیاه، فعالیت کاهش‌دهندگی فشار خون و به‌دلیل ترکیبات فنلی و اجزاء فلاوونوئیدی سبب بلوک کانال‌های کلسیمی می‌شود و اثر ضد گرفتگی عضلانی دارد.

▪ احتیاط مصرف:

روغن آن سمی می‌باشد. استفاده از خیر دندان و فرآورده‌های استحمامی حاوی آویشن باعث التهاب پوستی، مخاط لثه و لب می‌شود.

ترکیبات شیمیایی:

اسانس (تیمول)، فلاوونوئیدع تلانن، الکل، ساپونین، رزین، اسیدهای فلیک (اسید کافئیک).

▪ نحوه و میزان مصرف

۱) دم کرده:

۴ – ۱ گرم گیاه خشک، سه‌بار در روز میل شود.

۲) عصار مائی:

۶ – ۴ میلی لیتر سه بار در روز میل شود.

۳) تنتور:

۶ – ۲ میلی‌لیتر به نسبت ۱:۵ در الکل ۴۵٪ هر بار در روز میل شود.

مصرف غذائی:

روغن گیاه به عنوان طعم‌دهنده غذائی، برای خوشبو کردن کره، پنیر، ماهی، گوشت و سس گوجه‌فرنگی استفاده می‌شود.

● زیرفون نمدار، نرمدار

Tilia platyphyllos Scop.

(Tilliaceae)

Linden tree Lime tree

▪ ریخت‌شناسی:

درخت بلند که ارتفاع آن به ۳۵ – ۱۵ متر می‌رسد. با ساقه دارای پوست صاف، به تدریج تیره و شکافته شده، برگ‌ها متناوب دمبر گدار، دارای دندانه‌های بزرگ‌ اره‌ای و تخم‌مرغی، به رنگ سفید با تقریباً ‌زردفام، معطر، مجتمع در گرزن‌های با ۸ – ۳ گل میوه گابی شکل و پوشیده از کرک می‌باشد.

▪ محل رویش:

در دره چاوس بین کدوم و رستم‌آباد، سفید رود در گیلان، کجور، مینودشت بین تنکابن و چورته، جنگل گلستان پراکندگی دارد.

▪ زمان برداشت:

گل‌ها در تابستان جمع‌آوری می‌شوند.

▪ قسمت مورد استفاده گل‌ها

ـ کاربرد درمانی:

ضدگرفتگی عضلانی و خواب‌آور است و در اضطراب ترس با وحشت بی‌دلیل و مخصوصاً برای درمان تپش قلب عصبی مفید می‌باشد. همچنین مصرف گل‌ها در موقع شروع سرماخوردگی باعث کاهش آبریزش بینی، تب و فشار خون می‌شود، قابض ملایم و معرق است.

ـ ترکیبات شیمیایی:

فلاوونوئید (تیلی روزید)، آمینواسید، اسیدفنلیک، موسیلاژ، تانن، اسانس، پروآنتوسیاتیدین، ترکیبات فنلی، الکل‌های آروماتیک.

● شنبلیله

FOENUM – GRAECUM

TRIGNELLA

L. (Papilionaceae)

Fenugreek, Fenugreek

Trigonella

▪ ریخت‌شناسی:

گیاهی علفی، یکساله، تقریباً بدون کرک که ارتفاع آن به ۵۰– ۱۵۰ سانتی‌متر می‌رسد. با ریشه عمودی، ساقه منفرد راست، توالی، با شاخه‌های کوتاه و برگدار می‌باشد. برگ سه برگچه‌ای، دمبرگدار، متناوب با برگچه‌های بزرگ، واژ تخم‌مرغی یا پهن دراز، گل سفید، نسبتاً بزرگ منفرد و یا دوتایی، بدون پایه، واقع در کنار برگ‌ها بدون کرک و با انشعابات کم است.

▪ محل رویش:

در لاهیجان، خوی، ارومیه، دیز سیامکع اصفهان، بلوچستان و هر برود پراکندگی دارد.

▪ زمان برداشت:

دانه از اواسط تیر تا اوایل مرداد ماه یعنی زمانی که میوه‌ها کاملاً رسیده باشند، جمع‌آوری می‌گردد.

▪ قسمت مورد استفاده گیاه:

دانه و قسمت‌های هوائی گیاه.

کاربرد درمانی. ملین، اشتهاآور، خلط‌آورع مسهل ضعیف و مغذی است که به‌طور موضعی در درمان زخم، کورک‌ها، دردها عضلانی، التهاب غدد لنفاوی و نقرس به‌کار می‌رود.

▪ آثار فارماکولوژیک:

ترکیبات فیبری و ساپونینی گیاه اثر کاهش‌دهندگی کلسترول دارد به‌واسطه تتریگونلین، اسیدنیکوتینیک و کومارین سبب کاهش قند خون می‌ود. علاوه بر این کومارین اندکی اثر آنتی دیورتیکی نیز دارد.

احتیاط مصرف:

به‌دلیل تداخل با داروهای پائین‌آورنده قند خون و مهارکننده‌های مونوآمین اکسیدار همراه با این داروها مصرف نشود.

▪ منع مصرف:

در زنان باردار مصرف نشود.

▪ ترکیبات شیمیائی:

ـ اسانس،

ـ آلکالوئید (تری گونلین)،

ـ ساپونین (دیوسژنین)،

ـ فلاوونوئید،

ـ موسیلاژ،

ـ پروتئین،

ـ روغن ثابت،

ـ ویتامین (A،B، C )

ـ مواد معدنی.

▪ نحوه و میزان مصرف:

۶ – ۱ گرم دانه گیاه سه بار در روز میل شود.

▪ مصرف غذائی:

به‌عنوان طعم‌دهنده غذائی به‌کار می‌رود.