یکشنبه, ۲۶ اسفند, ۱۴۰۳ / 16 March, 2025
فاطمه زهرا علیهاالسلام الگوی جاودان انسان آرمانی

این مقاله كوششی است برای ترسیم خطوط كلی الگوی شخصیت سالم در تطابق با وجود حضرت فاطمه علیهاالسلام كه در دو بخش تنظیم شده است: در بخش نخست، به سه محور اصلی تربیتی و وجودی حضرت فاطمه علیهاالسلام پرداخته شده كه این محورها عبارتند از: وجود آن حضرت علیهاالسلام به عنوان صاحب ولایت مطلقه و اسرار باطنیه؛ وجود آن حضرت علیهاالسلام به عنوان تربیتیافته آموزههای پیامبر صلیاللهعلیهوآله ؛ و در نهایت، حضرت فاطمه علیهاالسلام به عنوان یك الگوی تربیتی و شخصیتی. در بخش دوم، از منظر «فرایند رشد شخصیت»، به شخصیت و وجود آن حضرت علیهاالسلام نگاه شده است. این بررسی در دو سطح «تعالی جهانبینی» و «معیارهای شناخت شخصیتهای متعالی» به انجام رسیده است.
قرار گرفتن انسان در جریان رشد و فراروی، در همه لایهها و سطوح زندگی فردی و اجتماعی، چكیده و مبنای همه تلاشهای انسانها و مكاتب و ادیان الهی و غیرالهی در طول تاریخ بشری بوده است. «اندیشه شرقی» از منظر جامعهشناسی امروز، و «هدایت»، «فلاح» و «رستگاری» در دیدگاه دینی، تلاشی برای همین قرار گرفتن در جریان رشد و فراروی به شمار میآیند. در این میان، نیاز بشر به انسان هادی و راهبر برای راهنمایی او به درست قرار گرفتن در این جریان و همراهی و تا منتهای بلوغ و شكوفایی آدمیت، همواره وجود داشته و احساس میشده است.
این مقاله كوششی است برای ترسیم خطوط كلی الگوی شخصیت سالم در نگاه بانوی بزرگ؛ اینكه چگونه آدمی میتواند از مرز «بهنجار» فرا رود و به گنجینه استعداد، خلاّقیت، نیرو و انگیزش پنهان دست یازد، از خویشتن فرا رود و كمال خویش را در رویش و رستگاری و پیوستگی با هستی و كمال مطلق دریابد و در این پیوستگی، خلق را تا مراتب مطلوب اعتلا و ترقّی، همراهی و راهبری كند.
این مقاله در دو قسمت به موضوع پرداخته است:
الف) در قسمت اول (شناختهای نخست)، تلاش شده است تا نگاهی اجمالی از منظر اندیشه ترقّی و روانشناسی كمال به بانوی بزرگ صورت گیرد و سه جریان اصیل تربیتی و وجودی معرفی شوند:
۱) جریان وجودی او به عنوان صاحب ولایت كبرا و اسرار باطنی؛
۲) جریان وجودی او به عنوان پرورده و تربیتیافته آموزههای پیامبر صلیاللهعلیهوآله ؛
۳) جریان وجودی او به عنوان انسان راهبر.
ب) در قسمت دوم (نگاه به حضرت فاطمه علیهاالسلام از منظر فرایند رشد شخصیت)، به بررسی چگونگی تبلور جریانهای عظیم وجودی در شخصیت و زندگی بانو اشاره شده است. این بررسی در دو سطح انجام شده است:
۱) تعالییابی بینش و نگرش به هستی؛
۲) معیارهای شناختی شخصیت فرارونده.
● ترقّی و تعالی؛ نگاهی برگزیده به سنّت بانوی بزرگ
ترقّیِ فارغ از تبعیض جنسیتی، مطلوب اصلی زن امروز از دین است كه این، خود مبنای فلسفی همه مفاهیم مربوط به تعالی و توسعه است كه باید تعریف سزاواری از آن به دست داد. در مفهوم پیشینی، «ترقّی» به مفهوم گرایش به تغییرات بادوام و مستمر مطلوبتر در همه ابعاد، اركان، وجه نظرها و گرایشهای فردی و ساختار و رفتار و فرایند اجتماعی و نیز در سیاست و اقتصاد است.
اعتقاد به ترقّی مفهومی است دارای ماهیتی نظری ـ تجربی و بر پایه گرایش به بهینهسازی انسان و جامعه بر قوانین معیّنی استوار است. یك مفهوم درونی این عقیده آن است كه عقل جزئی و ابزارانگار در خدمت بینش آرمانی به وضعیت مطلوب و عقل كلی نگر و آرمانخواه و نیز تعالیم وحیانی قرار گیرد. «ترقّی» متشكّل از تغییراتی است كه در جهت معیّنی صورت میپذیرند و از اینرو، به سمت مطلوبتر شدن اوضاع و احوال نسبت به وضعیتی قبلی است.
ترقّی و تعالی از نگاه و تفسیر دینی و در نمونه آن سنّت فاطمه زهرا علیهاالسلام ، «هدایت» است و فلاح و رشد، و دین اسلام «الگو و روش هدایت» به صراط مستقیم تا توحید.
قرآن كریم و سنّت (زبان و زندگی) پیامبر اكرم صلیاللهعلیهوآله و امامان معصوم علیهاالسلام گزارشگر آموزههای دیانت حق و فراخوان به بینشی عمیق و فراگیر و كارآمد در ابعاد هدایت اسلامی هستند و هدایت دینی، كه خود شامل «تربیت انسانی» است، از سازندگی و راهبری فرد و شكوفایی قابلیتها و استعدادهای انسانی به منظور سازندگی و به ثمر رساندن بهینه قابلیتها و امكانات جامعه آغاز میشود.
● فاطمه زهرا علیهاالسلام ؛ نشانه انسانیت و جامعه آرمانی
فاطمه زهرا علیهاالسلام انسان هادی است و پرسش ما از آن آستانه بزرگ، ترقّی، تعالی، هدایت و فلاح برای فرد و جامعه است. پرسش، منظر ما در شناخت سنّت بانوی بزرگ است.
فاطمه علیهاالسلام الگوی تربیت و حضور اصلاحی در جامعه، الگوی جاودان انسان آرمانی، زن راهنما و نشانگر انسان و جامعه ایدهآل است. از امام زمان علیهالسلام نقل شده است:
«و فی ابنهِٔ رسولِ اللّهِ لی اسوهٌٔ حسنهٌٔ.»(۲)
او الگوی حسن، الگوی صادق و سعادتآفرین حركت و سلوك، و حیات و كمال پایدار فرد و جامعه است.
پیامبر اكرم صلیاللهعلیهوآله میفرماید:
«... فاقتدوا بالزهرهِٔ (... والزهرهُٔ فاطمهُٔ).»(۳)
و امام باقر علیهالسلام خطاب به زنی كه الگو و معیارِ روش سزاوار زندگی است، میفرماید:
«اگر طالب فضیلتی، راه زهرا علیهاالسلام را پیش گیر.»(۴)
حضور این الگو را، به ویژه در رویارویی با جاهلیت همواره تاریخ بشریت، به طور مقایسهای بهتر میتوان شناخت. آنگاه شناختی كلی از زهرای مرضیه علیهاالسلام و به آموزگاری او، زینب كبری علیهاالسلام و فاطمیان و زینبیان سدههای پس از وی، برای دانستنیهای بعدی ضرورت مییابد. و اینگونه میتوان تصویر روشنتری از نقش دین و سنّت فاطمه زهرا علیهاالسلام در زندگی بشر داشت.
● فاطمه علیهاالسلام در عرصه سه جریان و سه شناخت
بانو از آن اولین هنگام كه جان آدمی آگاهیها را درمییابد و پرورش میگیرد، تحت تعلیم و پرورش آموزههای وحی، خانواده و بخصوص پدر قرار گرفت و بدینگونه آموخت و بالید. وجود صدیقه طاهره علیهاالسلام فراگیر سه جریان وجودی است و شناخت او در گرو شناخت این سه جریان عظیم تربیتی و وجودی او:
۱) جریان وجودی خود به عنوان صاحب ولایت كبرا و اسرار باطنی
نفس قدسی زهرای مرضیه علیهاالسلام از سرداق عالم ربوبی برای هدایت آدمیان به این جهان آمده است. جریان عظیم وجودی، اساس هستیشناختیِ پایدار و حقّانیت و فراتر بودن وی از زمان و مكانِ سنّت است و مبنای نظری ـ كلامی نظام تربیتی ـ اجتماعیِ قابل استنباط از سنّت او را توضیح میدهد، و همین خاستگاه هستیشناختی است كه كلام او را، زندگی او را، مرگ او را، تنهاییها و خروشها، اشكها و فریادها و سلوك و سیره او را الگویی میدارد جاودان و جاری در همه عرصههای زندگی جامعه و تاریخ بشری.
فاطمه زهرا انسان هادی است.(۵) در اسلام، انسان هادی پس از نفس الوهیِ پیامبر اعظم صلیاللهعلیهوآله ، همان كسانی هستند كه در حدیث نبوی و مسلّم «ثقلین»، عِدل و لنگه قرآن كریم قرار گرفتهاند. انسان هادی ـ ناگزیر ـ معصوم است. «عصمت» به معنای پاكیزگی از خطا و گناه است. «علمِ صحیح» و «اختیار خلاّق» (برآمده از جوهره عبودیت) ملازم با عصمتاند و عصمت ملازم با علم صحیح و اختیار خلاّق. آیات «تطهیر» و «مباهله» عصمت زهرا علیهاالسلام را توضیح میدهند.
۲) جریان وجودی خود به عنوان تربیتیافته آموزههای پیامبر
وجود فاطمه علیهاالسلام در وجهه انسانی، عرصه جریانهای عظیم شناختی، روحی و رفتاری است:
▪ جریان عظیم شناختی در برخورد با انسان، زندگی، هستی، خداوند، جامعه، تاریخ، رسالت، مسئولیت، تكلیف، دنیا و آخرت؛
▪ جریان عظیم وجود او به عنوان بندهای خاشع و عارفی عاشق در اوج عرصههای حماسه و تدبیر؛
▪ جریان عظیم وجود او به عنوان انسانی مسئول در ارتباط با عمیقترین دغدغههای بالندگی انسانی؛
▪ جریان عظیم وجود او به عنوان پاسدارترین انسان از ارزشهای انبیایی؛
▪ جریان عظیم وجود او به عنوان فداكارترین یاور و مام پیامبر خاتم؛
▪ و بسیاری جریانهای عظیم دیگر.
۳) جریان وجودی خود به عنوان انسان راهبر
فاطمه یك زن است و خود یك هادی، یك شاهد و یك امام، یك اسوه برای هر زنی كه میخواهد چگونه بودن و چگونه شدن خویش را خود برگزیده باشد. او در بینش و اندیشه و احساس و باور و انگیزه و سلوك و سیره و رفتار و زندگیاش، آموزگار چگونه بودن و چگونه شدن زن در هر دو عرصه فردی و اجتماعی است. در وجود فاطمه علیهاالسلام جریان عظیم انسان هادی دینی است:
▪ جریان عظیم وجودی او به عنوان دردمندترین همراه با خلق و همنشین باورها و رنجهای زن در تاریخ؛
▪ جریان عظیم وجودی او برای پیشنهاد زن الگو؛
▪ جریان عظیم وجودی او به عنوان مصلحترین حكیم و حكیمترین حماسه و حماسیترین عاشق و عاشقترین تبیینگر حق و افشاگر باطل؛
▪ و دیگر جریانهای عظیم شناختنی و ناشناختنی.
● انگیزه توسّل به بانو
شناخت قابلیت آدمی برای تعالی و گسترش تواناییهای خویش، در گرو شناخت سالمترین شخصیتها و بهترین نمونههای بشری است. تحلیل و بررسی انواع جماعتهای انسانی با شیوههای گوناگونی از قبیل تحلیل سیره، مصاحبه، تداعی آزاد و زندگینامههای خود نوشت و آراء و اندیشهها و سخنان آنان، نشان میدهد كه همه انسانها با نیازهایی شبه غریزی(۶) به دنیا میآیند. این نیازهای مشترك، انگیزه رشد و كمال و تحقق خود قرار میگیرند و انسان را به تبدیل شدن به آنچه در توان اوست، فرامیخوانند. بدینسان، استعداد بالقوّه برای كمال و سلامت روان از بدو تولّد، وجود دارد، اما اینكه استعداد بالقوّه آدمی تحقق یا فعلیت مییابد یا نه، به نیروهای فردی و اجتماعیای بستگی دارد كه «تحقق خود» را میپرورد یا بازمیدارد.
چرا ما نیازمند توسّل به بانوییم؟ باید تحلیل كرد كه آدمی در سرّ سویدایِ وجودش، چه خواهش و نیازهایی دارد كه وی را برمیانگیزند تا برای تأمین آنها، دست در ولای فاطمه علیهاالسلام زند؟
بر كنار از نیازهای اصلی جسمانی مشترك ما با حیوانات، به عنوان مؤثرترین عامل در شخصیت انسان، نیازهای روانی درمیانند. انگیزههای انسان ـ خواه سالم و خواه ناسالم ـ نیازهای روانی اویند و تفاوت میان آدمیان از ارضای نیازهای مزبور ناشی میشود.
سنّت بانو طریقهای زایا و بارور برای تأمین این نیازهاست:
«اِنّا تَوجّهنا واستشفَعنا و توسَّلنا بِكِ اِلیَ اللّهِ و قدّمناكِ بینَ یَدی حاجاتِنا.»(۷)
خودآگاه شدن نیازهای اصیل انسانی همراه با شناخت درست بانو، آدمی را برمیانگیزد تا برای جهتدهی به نیازها و جنبههای گوناگون زندگی، یعنی پاسخهای فكری، عاطفی و حسی به مردم و موضوعها و رویدادها ـ خواه در جهان و خواه در خود ـ به او روی كند؛ نیازهایی مانند:
▪ نیاز به صیانت، فعلیت و اعتلای تمام جنبههای شخصیت و تحقق خود و روند خود شدن و پرورش ویژگیها و استعدادهای یكتای خود؛
▪ نیاز به حقیقت در همه عرصههای هستی؛
▪ نیاز به خوبی، نیكی، زیبایی و به معناداری زندگی و پرمعنایی آن؛
▪ نیاز به تعلّق داشتن به وجودهای برتر از خود، نیاز به پیوند و ایمان و عشق به جهان، به هستی، به خداوند و به آرمانهای برتر و نیاز به فراروی از دوگانگی و سرّ زندگی و فراشدن؛
▪ نیاز به فرارفتن یا استعلا از نقش فعلپذیر، نیاز به آفرینندگی و خلاّقیت زندگی خویشتن (فرزند، اندیشه، هنر، تربیت خلایق و یا كالای مادی) و از این طریق، تأمین نیاز به آزادی و هدفداری؛
▪ نیاز به حس هویّت و فردیت و یكتایی؛ هویّتی كه آدمی را با این احساس و خودآگاهی و شعور كه «چیست و كیست» فردیت تكامل یافتهای میبخشد، بدانگونه كه احساس میكند زندگیاش را با خود تدبیر میكند و در قلمرو فرمان خود است و دیگران به آن شكل نمیبخشند و در همین جهت، نیاز به یگانگی و تمامیت؛
▪ نیاز به نظم و قاطعیت؛
▪ نیاز به عدالت و قسط؛
▪ نیاز به استغنای تمامیت و جامعیت؛
▪ نیاز به موازین و ضوابطی برای جهتگیری بارور و همساز و همنوای تعامل با همه هستی؛
▪ همه این نیازها در نیاز به رویش و رستگاری و فلاح و كمال و توبه، یكجا حضور دارند. نیاز مداوم انسان به جستوجو برای خویشتن، در حقیقت، برای معنایی است كه به هستی ما منظوری ببخشد و هرچه بیشتر بتوانیم پس از گذار به خود و عبور از دنیای بیرون، از خود فراتر رویم و در این فراسوی خود شدن، خود را در راه آرمانهای بالاتر ایثار كنیم. این نیازها، هنگامی كه خودآگاهند و آدمی بر تأمین آنها با روشی زایا، بارور و خلاّق عزم جزم كرده است و هنگامی كه زبان بیانی روشنی بیابد، «دعا» نامیده میشوند.
● ماهیت شخصیت بالنده
بزرگ بانوی اسلام تصویر روشنی از شخصیت بالنده به دست میدهد. چنین انسانی اندیشه و بینش و شعور دارد، قوّه تعقّل و اندیشه و ادراكش را پرورانده است، جهان و خود را به طور عینی ادراك میكند، نگاه نقّادانهای به جامعه و تاریخ خویش دارد، عمیقا عشق میورزد، آفریننده است؛ حس هویّت پایداری دارد؛ با جهان در پیوند است و در آن ریشه دارد، و حاكم و عامل خود و سرنوشت خویش است.
یك آموزه بلند بانو آن است كه شخصیت سالم، رونده است، نه مانا؛ مسیر است نه مقصد؛ برای تحقق خود پیش میرود، هیچگاه پایان نمیپذیرد و وضعیتی ایستا ندارد. این هدف رو به آینده، فردا را به پس میراند و همه جنبههای خود را دگرگون میسازد و میپروراند.
احمد آكوچكیان(۱)
۱. دكترای مطالعات و توسعه و عضو هیأت علمی دانشگاه بینالمللی امام خمینی رحمهالله .
۲. محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۵۳، ص ۱۷۹ ـ ۱۸۰.
۳. شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص ۱۱۴ـ۱۱۵.
۴. محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج ۲۳، ص ۵۱.
۵. درباره «انسان هادی» نك: محمّد رضا حكیمی، كلام جاودانه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۰، ص ۴۸ـ۵۹.
۶. Instinctoid-needs، نیازهای غریزی نما، شبه غریزی.
۷. شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، دعای توسل.
۸. سید جعفر شهیدی، زندگانی فاطمه زهرا، ص ۱۲۸، به نقل از: احمد بن ابی طاهر مروزی، بلاغات النّساء، چ بیروت، ص ۲۳ـ۲۴.
۹. همان، ص ۱۲۷.
۱۰. همان.
۱۱. همان، ص ۱۲۷ ـ ۱۲۸.
۱۲. همان، ص ۱۳۰ ـ ۱۳۳.
۱۳. همان، ص ۱۳۳.
۱۴. محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج ۴۳، ص ۱۳.
۱۵. سید جعفر شهیدی، پیشین، ص ۱۵۰ ـ ۱۵۱.
۱۶. البته مراد از این تعبیر، معنای رایج اصطلاحِ حقوق طبیعی نیست.
۱۷. همان، ص ۱۲۷.
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست