تیمورتاش

عبدالحسین تیمورتاش فرزند «معززالملك» و ملقب به سردار معظم خراسانی در ۱۲۵۸ ش در خراسان متولد شد در ۱۳ سالگی ابتدا برای ادامه تحصیل به عشق آباد و سپس از آنجا به مدرسه نظام سن پطرزبورگ راه یافت پس از اتمام تحصیل در ۱۲۸۶ در بحبوحه قیام مشروطه به كشور بازگشت و نخستین كار خود را با مترجمی زبان روسی در وزارت امور خارجه آغاز كرد

عبدالحسین تیمورتاش فرزند «معززالملك» و ملقب به سردار معظم خراسانی در ۱۲۵۸ ش. در خراسان متولد شد. در ۱۳ سالگی ابتدا برای ادامه تحصیل به عشق‌آباد و سپس از آنجا به مدرسه نظام سن پطرزبورگ راه یافت. پس از اتمام تحصیل در ۱۲۸۶ در بحبوحه قیام مشروطه به كشور بازگشت و نخستین كار خود را با مترجمی زبان روسی در وزارت امور خارجه آغاز كرد. با فروكش كردن حوادث مشروطه، وی به سبزوار رفت و در این شهر به سمت «نایب‌الحكومه» جوین۱برگزیده شد.

عبدالحسین با فتح تهران و برگزاری انتخابات مجلس دوم در آبان ۱۲۸۸، به عنوان جوان‌ترین وكیل از خراسان به مجلس راه یافت. این اولین موفقیت او در عرصهٔ سیاست بود. پس از انحلال مجلس دوم در ۱۲۹۰، به ریاست قشون خراسان انتخاب شد. سپس در ۱۸ فروردین ۱۲۹۴ از قوچان به مجلس سوم راه پیدا كرد و از همین زمان، با تحكیم جایگاه خود در عرصهٔ سیاست به عنوان یك چهرهٔ سیاسی شناخته شد.

در فروردین ۱۲۹۸ وثوق‌الدوله ـ رئیس‌الوزراـ او را به حكمرانی گیلان برگزید. این انتصاب با اوج‌گیری قیام میرزا كوچك‌خان جنگلی مقارن بود. به دستور تیمورتاش تعداد قابل توجهی از آزادیخواهان نهضت جنگل در گیلان به دار آویخته شدند. ۲ او در یك مورد در حالت مستی دستور به دار آویختن ۵ نفر از كارگران عادی كه مشغول حمل ذغال از جنگل به شهر بودند را صادر كرد و این حكم بلافاصله به اجرا گذارده شد. ۳ تیمورتاش در ۳۰ مهر همان سال به دلیل بدرفتاری با مردم و ایجاد رعب و وحشت در شهر، بركنار شد. او پس از كودتای سوم اسفند ۱۲۹۹، به دلیل تماس با نورمن سفیر انگلیس و انتقاد از سیاستهای ضد قاجاری سید ضیاءالدین طباطبائی مدت كوتاهی زندانی شد اما با بركناری سید ضیاءالدین آزاد گردید. وی در سوم بهمن ۱۳۰۰ در كابینه مشیرالدوله وزیر عدلیه ودر ۱۰ تیر ۱۳۰۱ به توصیه قوام‌السلطنه، حكمران كرمان و بلوچستان شد. سپس در كابینه سردار سپه وزیر فواید عامه گردید. ـ ۸ شهریور ۱۳۰۳ ـ در مجلس چهارم وكالت قائنات را بر عهده داشت و انتخاب وی به نمایندگی نیشابور از مجلس پنجم تا دوره نهم به طور پیوسته ادامه یافت. تیمورتاش كه به همراه افرادی چون داور و فروغی تلاش فراوانی در تغییر سلطنت از قاجار به پهلوی انجام داده بود، با به سلطنت رسیدن سردار سپه، در ۲۸ آذر ۱۳۰۴ به عنوان وزیر دربار برگزیده شد و از این تاریخ مهم‌ترین و‌آخرین تجربهٔ حیات سیاسی خود را آغاز كرد. تقریباً در شش سال اول دوره سلطنت رضاشاه، تیمورتاش در اوج اقتدار و از نظر سیاسی دومین شخص مملكت به شمار می‌رفت. وی با انجام تغییرات ساختاری در وزارت دربار، آن را به یك مرجع تصمیم‌گیرنده و مجری اراده رضاشاه تبدیل كرد و از این پایگاه سیاست‌های مورد نظر رضاشاه را در راستای تحقق برنامه‌های وی و تثبیت دولت مركزی به اجرا درآورد. او به استثنای وزارت جنگ كه شاه رأساً به ‌آن می‌پرداخت بر تمامی وزارتخانه‌‌ها و دوائر دولتی نظارت داشت. در جلسات هیأت وزیران شركت می‌كرد و گفته‌ها و عقایدش در هیأت دولت و مجلس حكم گفته شاه را داشت و كسی را یارای مخالفت با آن نبود.

در پی تصویب قانون نظام وظیفه اجباری و اعتراض و مهاجرت جمعی از علما به قم تیمورتاش عضو هیأت اعزامی رضاشاه برای مذاكره با علما بود ـ ‌آذر ۱۳۰۶ـ تیمورتاش در انتخابات دوره هفتم مجلس كوشید فقط افراد مطیع رضاشاه وارد مجلس شوند و خود وی نیز همچنان به نمایندگی از مردم نیشابور وارد مجلس شد.

تیمورتاش و پسرش مهرپور درسفر تحصیلی محمد‌رضا پهلوی ولیعهد به سوئیس در ۱۵ شهریور ۱۳۱۰ جزو همراهان وی بودند. تیمورتاش ضمنا ً مأموریت داشت از سوئیس به آلمان، فرانسه، ایتالیا، و سپس انگلیس برود و با مقامات این كشورها درباره مسائل فیمابین مذاكره كند. وی در لندن با «سرجان كدمن» رئیس هیأت مدیره و مدیر عامل شركت نفت ایران و انگلیس در خصوص مسائل نفتی مذاكره كرد و سپس راهی سوئیس شد. او در راه بازگشت به ایران در مسكو با «مارشال وروشیلوف» وزیر جنگ، ملاقات خصوصی و غیر رسمی داشت. بعداً شایع شد كه در این سفر كیف محتوی پرونده مذاكرات نفتی تیمورتاش با مقامات انگلیس به سرقت رفته است. خبر این ملاقات از سوی فتح‌الله پاكروان سفیر ایران در مسكو به رضا شاه اطلاع داده شد و همچنین مأموران اطلاعاتی انگلیس نیز گزارش این ملاقات خصوصی را به سرتیپ آیرم رئیس وقت نظمیه رساندند و وی نیز آن را بلافاصله به اطلاع رضا شاه رساند. در نتیجه تیمورتاش پس از بازگشت به تهران مورد بی‌مهری شاه قرار گرفت.

او در دی ۱۳۱۱ رسماً از وزارت دربار بركنار شد و در اسفند همان سال به اتهام سوء استفاده از موقعیت خود در دریافت ارز و قرضه از بانك ملی و همچنین ارتشاء در واگذاری امتیاز انحصار صدور تریاك به میرزا حبیب‌الله امین التجار اصفهانی دوبار مورد محاكمه قرار گرفت و به جریمهٔ مالی، محرومیت از حقوق اجتماعی و حبس محكوم گردید.

رضا شاه به ویژه در ۲ سال آخر وزارت دربار تیمورتاش نسبت به زد و بندهای پنهان وی با روس‌ها مشكوك بود.

در همان زمان یكی از مقامات روسیه ادعا كرد كه تیمورتاش جاسوس شوروی بوده۴ و مستقیماً با «پولیت بورو»۵ ارتباط داشت است. آنچه كه سبب شد رضا شاه این ادعا را باور كند، تلاش روس‌ها برای آزاد شدن تیمورتاش از زندان بود. در مهر ۱۳۱۲ «كاراخان» معاون وزارت امور خارجه شوروی با همین هدف به تهران مسافرت كرد و تقاضای ملاقات با تیمورتاش در زندان كرد. اما همزمان با این سفر، خبر مرگ تیمورتاش در ۹ مهر ۱۳۱۲ انتشار یافت. او هنگام مرگ ۵۴ سال داشت.

فردوست در «ظهور و سقوط سلطنت پهلوی» راجع به ارتباط‌های پنهان تیمورتاش با روس‌ها می‌نویسد: تیمورتاش كه برنامه‌ریزی انتقال محمد‌رضا پهلوی ولیعهد و همراهان را برای سفر به سوئیس ـ ۱۳۱۰ـ بر عهده داشت، وكیل‌الملك رئیس محاسبات دربار را نیز با خود به سوئیس برده بود. دلیل همراه كردن نامبرده، ارتباط‌های تیمورتاش با همسر قفقازی او بود. تیمورتاش با همسر وكیل‌الملك تنها به زبان روسی صحبت می‌كرد. زیرا وی به فارسی تسلط نداشت. فردوست می‌نویسد ارتباط تیمورتاش با این زن قفقازی، جاسوسی بوده است. ۶ وی اضافه می‌كند كه موضوع گم شدن پرونده نفت كه تیمورتاش به اطلاع رضاشاه رسانده بود نیز صحت ندارد. زیرا او پرونده را به روسها داده بود و انگلیسی‌ها از این موضوع با خبر شدند و موضوع را به اطلاع رضاشاه رساندند. از این رو از پایان این سفر، تیمورتاش مورد غضب رضا شاه بود.

حدود ۲۰ روز پس از مرگ تیمورتاش كلیه اعضای خانواده وی به كاشمر تبعید شدند و تا زمان سقوط رضاشاه اجازه بازگشت به تهران نیافتند. وكیل الملك نیز بعداً از وزارت دربار اخراج شد و مانند تیمورتاش با اتهاماتی به زندان افتاد، محاكمه شد و به ۳ سال زندان محكوم شد و در پایان دوره محكومیت توسط مأموران رضاشاه در داخل زندان ـ ۱۳۱۷ش. ـ به قتل رسید.

درباره علت بركناری و سرنوشت بعدی تیمورتاش دیدگاههای متفاوتی بیان شده است. به موجب یكی از این دیدگاهها، تیمور بختیار قدرتی معادل قدرت رضاشاه در كشور پیدا كرده بود و نگرانی رضاشاه از آینده فرزندش كه ولیعهد و جانشین او محسوب می‌شد از جمله دلائل اقدام او در دور كردن تیمورتاش از صحنه قدرت به شمار می‌رود.۷ یك هفته بعد از بركناری تیمورتاش، وزیر مختار انگلیس در گزارشی به لندن به نگرانی رضاشاه از آتیه فرزندش اشاره كرد و آن را دلیل كنار نهادن تیمورتاش اعلام كرد. ۸

دیدگاه دیگری كه در این رابطه مطرح است، برنقش انگلیس در بركناری تیمورتاش دلالت دارد. براساس اخبار رسمی كه در مطبوعات انگلیس انتشار یافت، تیمورتاش در لندن برای افزایش سهم ایران از درآمدهای نفت تلاش می‌‌كرد، اما نقش مأموران اطلاعاتی انگلیس در افشای تماس او با مقامات روسیه و سپس انعقاد متمم قرارداد دارسی با دولت ایران در خرداد ۱۳۱۲ زمانی كه تیموردر زندان رضاشاه به سر می‌بردـ ظن دخالت انگلیس در تصمیم رضاشاه برای حذف تیمور بختیار از معادله قدرت را بیشتر می‌كند.

با این حال هیچ یك از این فرضیات رسماً اعلام نشد و تیمورتاش تنها به جرم ارتشاء محكوم و به خواست رضا شاه اعدام گردید.

رضاشاه كه زمانی درباره وزیر دربار مقتدر خود گفته بود «قول تیمور قول من است»۹ پس از كشتن او گفت «از اول خلقت، چنین آدم خائنی وجود نداشته است».۱۰

پانوشت‌ها:

۱. جوین از توابع سبزوار است . این انتصاب توسط پدر تیمورتاش كه حاكم سبزوار بود صورت گرفت.

۲. دانشنامه جهان اسلام، ص ۸۱۷.

۳. صعود و سقوط تیمورتاش، دكتر جواد شیخ‌الاسلامی، انتشارات توس، ۱۳۷۹، ص ۳۲.

۴. بوریس باژانف، منشی استالین هنگام فرار از شوروی از طریق ایران، این راز را فاش كرد.

۵. دفتر سیاسی حزب كمونیست اتحاد جماهیر شوروی.

۶. ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ج ۱، ص ۵۳.

۷. دانشنامه جهان اسلام، همان، ص ۸۱۹.

۸. صعود و سقوط تیمورتاش، همان، ص ۴۵.

۹. همان،‌ص ۳۶.

۱۰. بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، نشر علم، ۱۳۷۶، ص ۱۹۶.