کوتوله بی نام ونشان

مناقشه کشف سیاره کوتوله پس از سه سال پایان یافت

پس از سال‌ها اختلاف نظر میان اخترشناسان، سرانجام برای تنها سیاره کوتوله بدون اسم در منظومه شمسی نیز اسم مناسبی انتخاب شد. از این پس اسم این سیاره کوتوله، هائومی (Haumea) خواهد بود. هائومی در اسطوره‌شناسی هاوایی اسم الهه زایمان و باروری است. اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی (IAU) که چهارشنبه گذشته این اسم جدید را به طور رسمی اعلام کرد، مدت‌ها درگیر اسم‌گذاری برای این جرم آسمانی مقیم منظومه شمسی بود. در واقع اصل ماجرا این است که دو گروه اخترشناس مدعی کشف این سیاره کوتوله هستند که هیچ‌کدام‌‌شان هم حاضر به پذیرش اسم پیشنهادی از طرف مقابل نبودند. در ابتدا تیمی از انستیتو اخترفیزیک آندالوزیا در اسپانیا به رهبری خوزه لوئیس اورتیز (J.Ortiz) در سال ۲۰۰۵ مدعی کشف این کوتوله شدند. اما برخی دیگر که این ادعا را زیر سوال می‌برند، مدعی‌اند که گروه تحت رهبری اورتیز، این جرم آسمانی را با بررسی گزارش و اطلاعات رصدهایی یافته‌اند که توسط گروهی از اخترشناسان کالتک (Caltech) و به رهبری مایک براون (M.Brown) تهیه شده است.

به همین خاطر اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی نیز به منظور احترام گذاشتن به طرفین مشاجره و تا به دست آمدن توافق نهایی، در فهرست اسامی اجرام آسمانی مقابل این سیاره کوتوله را خالی گذاشته بود. در نهایت دو گروه، توافق کردند که محل کشف رصدخانه «سیرا نوادا» در اسپانیا یعنی جایی که رصدها زیر نظر گروه اورتیز انجام می‌شود، باشد. اما این سیاره کوتوله که از سال ۲۰۰۵ تا کنون با کد ۲۰۰۳ EL۶۱ شناخته می‌شد، با اسم پیشنهادی گروه براون نامگذاری شود. برایان مارسدن (B.Marsden)، دبیر کمیته نامگذاری اجرام کوچک در اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی در این‌باره می‌گوید: «با اینکه ماجرا به صورت توافقی حل و فصل شده اما کاشف این جرم کوچک همچنان نامعلوم مانده است.» اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی دو کمیته مستقل دارد که وظیفه نامگذاری سیاره‌های کوتوله به طور مشترک به عهده آنها است. مارسدن در ادامه افزود «ما به هیچ وجه نمی‌خواهیم یک درگیری بین‌المللی راه بیندازیم اما به هرحال IAU و کمیته‌های تخصصی آن ادعاهای هر دو طرف را مورد بررسی قرار دادند و به این نتیجه رسیدیم که طرف براون خیلی قوی‌تر و موجه‌تر است.

به هر حال دیر یا زود همه از جزئیات ماجرا آگاه می‌شوند و اعتبار این کشف به طور تمام و کمال به براون و گروهش داده خواهد شد.» به نظر مارسدن پس از مناقشه‌ای که در اوایل قرن هفدهم در مورد کشف چهار قمر بزرگ سیاره مشتری درگرفت، درگیری اخیر میان براون و اورتیز بر سر این کشف، بدترین مورد در تاریخ IAU بوده است. آن درگیری مشهور بر سر چهار قمر بزرگ مشتری میان گالیله و اخترشناس دیگری به نام سیمون ماریوس (S.Marius) رخ داده بود که در نهایت با پیروزی گالیله به پایان رسید. اورتیز در ۲۸جولای ۲۰۰۵ این کشف را اعلام کرد اما در بررسی‌های انجام شده از کامپیوترهای سرور در انستیتو آندالوزیا مشخص شد که درست دو روز قبل یعنی ۲۶ جولای، شخصی در این انستیتو به اطلاعات آنلاین رصدهای براون از این سیاره کوتوله، دسترسی پیدا کرده بود. اروتیز در این‌باره گفته است: او این اطلاعات را زمانی پیدا کرد که چند روز پیش از آن یکی از دانشجوهای انستیتو تصاویری آرشیوی از این جرم که در سال ۲۰۰۳ گرفته شده بود را به او نشان داد.

اوتیز مدعی است آنها چند روز پیش از اعلام رسمی این کشف، در خلاصه مقالات همایشی که به صورت آنلاین در اینترنت قرار گرفته بود متوجه جرم مشابهی شدند که توسط گروه تحت هدایت براون تشریح شده بود و به همین علت برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر، در وب جست‌وجو کرده بودند.اما براون در شکایتی که در آگوست ۲۰۰۵ به اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی ارائه کرد، این پرسش را مطرح کرد که آیا تیم اخترشناسان اسپانیایی، سیاره کوتوله با کد ۲۰۰۳ EL۶۱ را به راستی پیش از مشاهده خلاصه مقاله و اطلاعات رصدی تلسکوپ او، شناسایی کرده است. گروه اخترشناسان تحت سرپرستی اورتیز در ابتدا نام Ataecina را برای این سیاره کوتوله پیشنهاد داده بود. Ataecina، نام الهه‌ای است که در شبه جزیره ایبریای باستان پرستش می‌شد و از خدایان عالم ارواح به شمار می‌رود. اما انجمن بین‌المللی اخترشناسی اسامی خدایان عالم ارواح را برای اجرامی شبیه سیاره پلوتو کنار گذاشته که مدار حرکت‌شان به لحاظ گرانشی به نپتون متصل شده است. براون می‌گوید از تصمیم IAU راضی است اما به این مسئله اشاره می‌کند که بدون آنکه ما به عنوان کاشف رسمی این سیاره کوتوله معرفی شویم، به ما اجازه داده شد تا برای آن اسم انتخاب کنیم.

به گفته براون «فکر می‌کنیم همین مسئله به خوبی نشان می‌دهد که کشف این سیاره کوتوله توسط گروه ما، تایید خواهد شد.» سرانجام با پایان یافتن این مناقشه، هائومی نیز به پلوتو، اریس و میکمیک پیوست، گروهی از اجرام شبیه به پلوتو در فراسوی سیاره نپتون که اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی از اصطلاح «پلوتوئیدها» برای آنها استفاده می‌کند. بلند‌ترین محور هائومی که شکلی شبیه به سیگار برگ دارد تقریبا هم اندازه قطر پلوتو است. با توجه به اینکه این کوتوله هر ۴ ساعت یکبار به دور خودش می‌چرخد، از این نظر یکی از سریع‌ترین اجرام در منظومه شمسی به شمار می‌رود. اخترشناسان بر این باورند که این چرخش سریع هائومی به دور خود احتمالا ناشی از برخورد شدیدی است که میلیاردها سال پیش میان این کوتوله و جرم دیگری متعلق به کمربند کوئیپر رخ داده است. کمربند کوئیپر (Kuiper Belt)، نواری است متشکل از اجرام یخی که به دور منظومه شمسی حلقه زده است.

به گفته براون «به نظر می‌رسد دو قمر هانومی و دست‌کم هفت جرم یخی دیگر که در مدار هائومی به دور خورشید می‌چرخند، زاده همین برخورد شدید باشند.»اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی گروه تحت هدایت براون را به عنوان کاشف این دو قمر هائومی معرفی کرده است. این دو قمر نیز به نام‌های دو فرزند الهه هائومی که بنا به اساطیر هاوایی گفته می‌شود از بخش‌هایی از بدن او به‌وجود آمده‌اند، نامگذاری شد: هائیاکا و ناماکا.

کیوان فیض‌اللهی

New Scientist, Sep. ۱۸, ۲۰۰۸