جیب نسبتا خالی داروی کاملا عالی

ارزیابی فناوری سلامت روندی است که با استفاده از شواهد, توسعه, تولید و توزیع فناوری ها را در حیطه های مختلف به شکلی سیستماتیک,به موقع و بدون سوگیری مورد تحلیل قرار می دهد

منابع محدود و نیازهای نامحدود، حاکمیت در کشورهای جهان را ناچار به انتخاب می‌کند. در حوزه فناوری‌های سلامت، توسعه روزافزون این‌گونه فناوری‌های نوین در زمینه داروها و تجهیزات تشخیصی و درمانی، سالمندی جمعیت، بالا رفتن انتظارات در عصر اطلاعات، بروز بیماری‌های نوپدید و بازپدید و تقاضای القایی توسط شرکت‌ها و ارایه‌دهندگان خدمت به گسترش افسارگسیخته هزینه‌ها در نظام‌های سلامت جهان منجر شده، به نحوی که از طرف سیاستگذاران و مردم سوالات متعددی مطرح می‌شود که جامعه به چه میزانی باید در سلامت هزینه کند و آیا منابع موجود به طور منطقی برای سلامت هزینه می‌گردند و اینکه هزینه‌های موجود باعث ارتقای شاخص‌های سلامت در جامعه می‌شود یا خیر؟ ...

در ایران نیز نظام سلامت ما به طور جدی با این سوالات مواجه است. چگونه است که مصرف برخی از داروها برای تعداد بیماران کمتری در ایران چند برابر کشورهای حتی اروپایی است؟ چگونه تجهیزات تشخیصی به طور غیرمنطقی بیشتر به عنوان ابزار تجاری به جای توسعه سلامت به کار گرفته می‌شود؟ این مشکل باعث شد تا سیاستگذاران سلامت در جهان با استفاده از تحلیل‌های اقتصادی و علم اقتصاد به سوالات جدی پاسخ دهند که با چه روشی می‌توان نسبت به تخصیص عالمانه منابع کمیاب برای تولید و توزیع سلامت اقدام کرد، به ویژه که برخی از فناوری‌ها ضرورتا به تامین سلامت منجر نمی‌شوند.

با توجه به مبحث فوق‌ امروزه بسیاری از کشورها نسبت به استقرار نظام ارزیابی فناوری سلامت اقدام نموده‌اند و ما در اینجا، تعریف ارزیابی فناوری، تجربیات جهانی و نحوه استقرار آن را در نظام سلامت ایران مورد بحث قرار می‌دهیم. اولا منظور از فناوری همه مداخلات در نظام سلامت، همه مداخلات در سازماندهی، دسترسی، نظام پرداخت و همه ابزارهایی که برای ارتقای سلامت در داخل و بیرون از بخش مورد استفاده قرار می‌گیرند را شامل می‌شود. به عنوان مثال در بیماری‌های قلبی و عروقی در حیطه پیشگیری مداخلاتی همانند آموزش تغییر شیوه زندگی، در حیطه دارویی مصرف داروهایی مانند آسپیرین و کاهش‌دهنده‌های چربی خون، در حیطه تجهیزات استفاده از Stent، در حیطه نیروی انسانی نحوه استفاده از نیروهای انسانی از بهورز تا فوق‌تخصص، نحوه نظام پرداخت به ارایه‌کنندگان خدمت، نحوه حمایت‌های بیمه‌ای از مداخلات، روش‌های جراحی، حتی توسعه ورزش و افزایش مالیات بر سیگار در بیرون بخش را شامل می‌شود.

اما منظور از ارزیابی فناوری در نظام سلامت به طور جامع روندی است که طی آن با استفاده از شواهد و اطلاعات توسعه، تولید، توزیع و استفاده از فناوری‌ها را در حیطه‌های اقتصادی، سلامتی، اخلاقی و انسانی و اجتماعی به شکلی سیستماتیک، شفاف به موقع و بدون سوگیری مورد تحلیل قرار می‌دهد.

● نگاهی به کشورهای توسعه یافته

در دو دهه اخیر در سایر کشورها به ویژه در کشورهای اروپایی موضوع ارزیابی فناوری‌ها به طوری جدی مورد توجه قرار گرفته است. به نحوی که در کشورهایی اروپایی به ازای هر نفر گاهی از ۲ تا ۸۹ سنت را به سرمایه‌گذاری در نظام ارزیابی فناوری در نظام سلامت اختصاص داده‌اند. در کشور سوئد سازمانی تحت عنوان SBU با ۳۳ نیروی ثابت و ۳۰۰ مشاور علمی به وسیله دولت تامین مالی می‌شود. این سازمان دارای ۱۰ نفر هیات بورد با ۱۵ کمیته مشاوره علمی همراه با جایگاه قدرتمند قانونی است. به همین منظور در استرالیا موسسه‌ای به نام HEK، در آلمان DAHTA، در انگلستان NICE ، در فرانسه CEDIT، در فنلاند FinD HTA تشکیل شده و در مجموعه اتحادیه اروپا در سال ۲۰۰۴ شبکه‌ای تحت عنوان EUnet HTA مستقر شده و مورد حمایت جدی وزرای بهداشت اتحادیه قرار گرفته و در سال ۲۰۰۷ گزارشی تحت عنوان گزارش COX منتشر و به کمیسیون اروپا ارایه شد که در آن به طور جدی بر جایگاه و نقش کلیدی ارزیابی فناوری‌ها در تصمیم‌گیری‌های نظام سلامت تاکید شده است. سازمان جهانی بهداشت نیز در سال ۲۰۰۸ طی گزارشی اعلام نمود که ارزیابی فناوری‌ها مهم‌ترین ابزار قانونگذاری برای استفاده از فناوری‌ها در نظام سلامت است.

● در ایران چه باید کرد؟

با تاسف باید گفت که برخی از فناوری‌های نوین در ایران به شکلی بسیار نامناسب و لجام‌گسیخته مورد استفاده قرار می‌گیرند، به نحوی که نه تنها باعث ارتقای سلامت جامعه نمی‌شوند، بلکه عوارض همه‌جانبه‌ای را به نظام سلامت و افراد جامعه تحمیل می‌کند. استفاده از ابزارهای تشویقی تجاری بدون قانونمندی و با توسعه بازار کاذب، فشار شدید بر گردن دهک‌های فقیر و توسعه‌ فقر، گسترش بی‌عدالتی، فقدان اولویت‌بندی در مداخلات، تشکیل قطب‌های اقتصادی و گاهی صنفی و سیاسی قدرتمندی که مانع از اجرای سیاست‌های عالمانه در نظام سلامت می‌شوند، همه از عوارض این وضع نابه‌سامان است. لذا به منظور استقرار نظام قدرتمند در ارزیابی فناوری‌های سلامت موارد زیر پیشنهاد می‌گردد:

▪ ایجاد ساختار و سازمانی مستقل و علمی با مشارکت همه ذی‌نفعان اعم از متخصصان، مدیران نظام سلامت، بیمه‌ها، دولت، جامعه پزشکی و بیماران،

▪ تخصیص منابع مالی کافی،

▪ تثبیت جایگاه قانونی در مراجع قانونگذاری،

▪ به کارگیری تحلیل‌های علمی سازمان در نظام تصمیم‌گیری اعم از صدور مجوزهای قانونی استفاده از فناوری‌، اعتبار بخشی، صدور گواهی، نظام پرداخت، حمایت‌های بیمه‌ای و در یک کلام نهادینه شدن استفاده از مستندات در سطوح مختلف تصمیم‌گیری،

▪ استفاده از مستندات علمی در جهت تدوین پروتکل‌های نظام سلامت در نظام آموزشی و آموزش مداوم،

▪ فرهنگ‌سازی در سطوح مختلف مدیریتی، جامعه و کلیه ذی‌نفعان،

▪ آموزش و توسعه مهارت‌های کارشناسان برای تولید مستندات علمی در سازمان،

▪ ایجاد شبکه منطقه‌ای و بین‌المللی با سایر کشورها به منظور انتقال تجربیات،

▪ برخورد عالمانه، قانونی و قدرتمندانه با گروه‌های فشار اقتصادی، سیاسی و اجتماعی.

در پایان باید توجه کرد که عدم حرکت جدی در ارزیابی فناوری‌های سلامت به فاجعه‌ای منجر خواهد شد که تجربه آن در برخی از کشورها باعث از دست رفتن سلامت، عدالت و پاسخگویی می‌شود و اگر امروز حرکت نکنیم، فردا دیر است.

دکتر حمیدرضا جمشیدی - عضو هیات علمی دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی