خبرنگاری شبکه ای

چگونه رسانه های اجتماعی به صنعت خبر تحمیل شدند

اگر این اصل بدیهی را درک کنیم که صنعت خبر و حرفه خبرنگاری همیشه فرزند زمان خود است؛ بی‌شک به تدریج و در آینده‌یی نه چندان دور این صنعت را باید در جامه جدیدی دید: رسانه‌های اجتماعی. اقبال رو به رشد و جهانی به این رسانه‌ها، باعث شده است رسانه‌های اجتماعی خود را به صنعت خبر تحمیل کنند. این تاثیر پر رنگ هم از جهت سازمان رسانه‌یی، هم در حوزه ساز و کارهای حرفه خبرنگاری و هم در فرهنگ و آیین مصرف خبری قابل بحث و بررسی است.

در این جستار یکی از این جامه‌های نو را به اجمال معرفی می‌کنیم: خبرنگاری شبکه‌یی.

با دامن گستری و جهانگیری اقبال به رسانه‌های اجتماعی، الگوهای ارتباطی پویا و پیچیده‌یی شکل می‌گیرند و به تدریج بر ساختارهای رسانه‌یی و ساز و کارهای خبرنگاری تاثیر می‌گذارند. به عبارت دیگر، خصوصیت شبکه‌یی ارتباطات در رسانه‌های اجتماعی، یک ساختار شبکه‌یی به خبرنگاری می‌دهد که در آن تمرکز زدایی و غیر خطی بودن پارامترهای اصلی خبرنگاری در آغاز قرن بیست و یکم است. پایه‌های این فرهنگ خبرنگاری الگوی ساختاری است از آنچه خبرنگاری شبکه‌یی خوانده می‌شود.

● مفهوم خبرنگاری شبکه‌ یی

مفهوم «شبکه» و اصطلاح «خبرنگاری شبکه‌یی» بی‌اختیار آرای کاستلز درباره جامعه شبکه‌یی را به یاد می‌آورد. او به عنوان نتیجه‌گیری از جلد نخست کتاب عصر اطلاعات می‌نویسد «به عنوان روندی تاریخی، کارکردها و فرایندهای مسلط در عصر اطلاعات هر روز بیش از پیش پیرامون شبکه‌ها سازمان می‌یابند. شبکه‌ها ریخت اجتماعی جدید جوامع ما را تشکیل می‌دهند و گسترش منطق شبکه‌یی تغییرات چشمگیری در عملیات و نتایج فرایندهای تولید، تجربه، قدرت و فرهنگ ایجاد می‌کند. در حالی که شکل شبکه‌یی ساختار اجتماعی در دیگر زمان‌ها و مکان‌ها نیز وجود داشته است، پارادایم نوین تکنولوژی اطلاعات، بنیان مادی گسترش فراگیر آن را در سراسر ساختار اجتماعی فراهم می‌آورد. علاوه بر این، به نظر من این منطق شبکه‌یی عزمی اجتماعی ایجاد می‌کند که مرتبه آن از سطح منافع اجتماعی ‌ویژه یی که از طریق شبکه بیان شده‌اند فراتر است: قدرت جریان‌ها از جریان‌های قدرت پیشی می‌گیرد.» (کاستلز، ۵۴۳: ۱۳۸۰)

«هنریش»(۱) معتقد است خبرنگاری شبکه‌یی را به عنوان یک پارادایم کلی برای ساختار پویا از فضای جهانی خبری باید دید که جای سیستم رسانه‌های سنتی را گرفته است. او توضیح می‌دهد که این تحول کاملا شکل سازمانی رسانه‌ها را در کل سیستم رسانه‌ها تغییر می‌دهد و بر پلتفورم‌های توزیع خبر تاثیر می‌گذارد. در واقع خبرنگاری شبکه‌یی تبدیل می‌شود به یک «پرنسیپ»(۲) پایه‌یی یا مبنایی که ساختار سیستم‌های خبرنگاری را در عصر دیجیتال تعریف می‌کند. عصری که در آن، سیستم بسته خبرنگاری جای خود را به سیستمی‌گشوده،شبکه‌یی، با تبادل اطلاعات پویا و دایمی می‌دهد. از این رو، او فضای خبرنگاری شبکه‌یی را فضای تسهیم اطلاعات معرفی می‌کند. فضایی که محدودیت بردار هم نیست. چراکه شبکه‌ها ساختارهای باز دارند به گونه‌یی که می‌توانند بدون محدودیت توسعه یابند به این معنی که با شبکه‌های دیگر ارتباط برقرار کنند و حلقه‌های جدید ایجاد کنند. (Heinrich, ۲۰۰۸: ۶-۵)

«آلوز»(۳) معتقد است یکی از عناصر اساسی در اکوسیستم جدید صنعت رسانه، تغییر از سیستم «رسانه محور»(۴) به سیستم «شخص محور»(۵) است. به این معنی که در سیستم جدید هر شخص از این پتانسیل برخوردار است که مشارکت‌کننده باشد. او اصطلاح «پروسیومر»(۶) را خلق کرده است که ترکیبی از تولید‌کننده(۷) و مصرف‌کننده(۸) است. این محقق معتقد است که ما وارد جامعه «پروسیومر» شده‌ایم، جامعه‌یی که در آن مصرف‌کننده خبر در عین حال تولید‌کننده هم هست. (Gutiérrez, ۲۰۱۱) «برونز» در کتاب اخیر خود به نام «وبلاگ‌ها، ویکی‌پدیا، زندگی دوم و فراتر از آن» از تولید به «پرودوسیج»(۹) برای توضیح همین معنا اصطلاح «پرودو سیج» را خلق کرده است. اصطلاحی که برای کاربر تولیدکننده اطلاعات و خبر به‌کار می‌رود. در این کتاب همانطور که از نامش بر می‌آید، برونز توضیح می‌دهد که چگونه با وجود وبلاگ‌ها، ویکی‌ها و دیگر رسانه‌های اجتماعی فضای تولید رسانه‌یی متحول شده است و دیگر شهروندان در کنار حرفه‌یی‌ها در فرایند تولید نقشی تعیین‌کننده دارند. وی در این کتاب مثال‌های متعددی می‌زند، از جمله سایت «اوه مای نیوز»(۱۰) کشور کره جنوبی را مثال می‌آورد که کاملا توسط کاربران اداره می‌شود. (snurb, ۲۰۰۷) در حقیقت، دیگر رسانه‌های سنتی، یکه‌تازان رقیب محیط رسانه‌یی نیستند بلکه در این ساختار، بلاگرها، خبرنگاران مستقل و همه به اصطلاح شهروند خبرنگاران(۱۱) از تولیدکنندگان و بازیگران جدی این ساختار شبکه‌یی هستند.

البته مساله تنها امکان حضور شهروندان در تولید محتوای رسانه‌یی نیست؛ بلکه به بیان «هنریش» شبکه‌ها فضای حرفه‌یی خبرنگاری را تغییر می‌دهند و اشکال تازه‌یی از خبرنگاری را ایجاد می‌کنند. او معتقد است جریان خبری در این فضای جدید، متاثر از فرم تازه اتصال(۱۲) است که پیوندی جدید و دایمی برقرار می‌کند بین خبرنگاران و منابع‌شان و همانطور که بین خبرنگاران و مخاطبین‌شان. (Heinrich, ۲۰۰۸: ۲)

«باردوئل و دوز»(۱۳) خبرنگاری شبکه‌یی را تغییر اساسی روابط میان خبرنگاران حرفه‌یی و شهروندان دانسته‌اند به گونه‌یی که حرفه خبرنگاری را بطور کلی از خود متاثر می‌کند. آنها خصوصیت عمده خبرنگاری شبکه‌یی را در همین تعادل قدرت میان تولید‌کنندگان محتوا و کاربران می‌دانند. آنها این تغییر رابطه را در سه سطح بررسی می‌کنند: فنی، فرهنگی ـ اجتماعی و حرفه‌یی. درباره سطح حرفه‌یی، روابط بین تولیدکننده و کاربر به سمت کاربر می‌چربد. در واقع ساخت سلسله مراتبی، تمرکزگرا با خصوصیات پدرسالارانه در خبرنگاری سنتی جای خود را به فضای کاری شبکه‌یی می‌دهد. به نظر «باردوئل و دوز» خبرنگاری دارد به حرفه‌یی تبدیل می‌شود که نه به جمع‌ها(۱۴) بلکه پیش و بیش از هر چیز به افراد(۱۵) نه تنها به عنوان شهروندان، بلکه به عنوان مشتریان خدمات ارایه می‌کند. (Bardoel & Deuze, ۲۰۰۱) از چنین منظری است که «جارویس»(۱۶) ابراز عقیده کرده که «فکر می‌کنم اصطلاح بهتر برای آنچه خبرنگاری شهروندی می‌نامیم، خبرنگاری شبکه‌یی است.» وی ریشه طرح این خبرنگاری را طبیعت جمعی خبرنگاری امروز می‌داند و می‌نویسد که در فضای خبرنگاری شبکه‌یی، حرفه‌یی‌ها و آماتورها با هم کار می‌کنند و به هم لینک می‌دهند و ایده‌ها، دغدغه‌ها، پاسخ‌ها، و نظرگاه‌هایشان را با هم به اشتراک می‌گذارند. او توضیح می‌دهد آنچه ما رسانه‌های شهروندان می‌نامیم و آنچه ما خبرنگاری شهروندی توصیف می‌کنیم همان شرایط جدید خبرنگاری است که بواسطه خبرنگاری شبکه‌یی به وجود آمده است. (Jarvis, ۲۰۰۶)

باید توجه داشت که خبرنگاری شبکه‌یی مساله فردا نیست بلکه به قول بکت «انتخابات عمومی بریتانیا در سال ۲۰۱۰ بطور مطلق نشان داد که خبرنگاری شبکه‌یی از راه رسیده است. فضای خبرنگاری مربوط به مبارزه انتخاباتی، نتایج و تبعات آن، به نحو قابل توجهی ترکیبی بود از خبرنگاری آنلاین و جریان اصلی(۱۷) و رسانه‌های حرفه‌یی و شهروندی.» «بکت» با بیان اینکه در آینده فرم‌های تازه‌یی از تولید خبر به وجود خواهد آمد، خبرنگاران، شهروندان و سیاست‌گذاران را فرا می‌خواند که درباره کاربردهای امروز خبرنگاری برای جامعه، اقتصاد و اشخاص فکر کنند. او از لزوم کشف بازارهای جدید برای خبرنگاری و ارتقای شیوه‌های تولید خبر سخن می‌گوید و می‌نویسد «منظور من از خبرنگاری شبکه‌یی، سنتز خبرنگاری سنتی و فرم‌های در حال ظهور رسانه‌های مشارکتی است که با فناوری‌های وب۲ مثل تلفن‌های موبایل، ایمیل‌ها، وب سایت‌ها، وبلاگ‌ها، میکرو وبلاگ نویسی و شبکه‌های اجتماعی ممکن شده است. خبرنگاری شبکه‌یی به عموم شهروندان امکان می‌دهد تا از طریق وفور منبع‌دهی(۱۸)، تعاملی بودن(۱۹)، هایپر لینک کردن(۲۰)، محتوای تولید شده توسط کاربر(۲۱) و انجمن‌ها(۲۲) در همه ابعاد تولید خبری درگیر شوند. خبرنگاری شبکه‌یی تولید خبر را از فرایند خطی از بالا به پایین به یک فرایند جمعی تغییر می‌دهد. البته همه تولید خبری شبکه‌یی نخواهد شد. همه شهروندان هم نمی‌خواهند برای زمان زیادی خبرنگاری کنند اما اصول شبکه‌یی به نحو گسترده‌یی در همه فرم‌های رسانه‌های خبری اعمال خواهد شد.» (Beckett, ۲۰۱۰: ۳)

واقعیت این است که با وجود این دگرگونی‌ها و در این محیط متلاطم فناوری‌های رسانه‌یی و فضای حرفه‌یی متفاوت؛ سازمان‌های رسانه‌یی برای رقابت موثر باید طرحی نو درافکنند. برای مثال «نیویورک تایمز» در کنار سردبیر پرینت برای نسخه چاپی، سردبیر رسانه‌های اجتماعی هم استخدام کرده است. مدیران نیویورک تایمز معتقدند که فیس بوک و توییتر دیگر آنقدر قدرتمند و تاثیرگذار هستند که باید آنها را در سازمان خبری خود جدی بگیرند. آنها معتقدند برای کامیابی در جهانی که بطور روزافزون در حال دیجیتالی شدن است حضور فعالانه در رسانه‌های اجتماعی گریزناپذیر است. در حال حاضر نیویورک تایمز در سایت تویتاهولیک(۲۳) که در آن صد توییت برتر را بر اساس تعداد دنبال‌کننده‌ها را معرفی می‌کند، در رتبه ۳۵ قرار دارد. جان لندمن(۲۴) در ایمیلی به اعضای تحریریه برای معرفی سردبیر جدید رسانه‌های اجتماعی گفته است «امروزه مخاطبان دیگر کار ما را تنها از طریق صفحه اصلی(۲۵) یا خرید روزنامه نمی‌بینند بلکه از طریق یادآوری‌ها و سفارش‌های(۲۶) دوستان و همکارانشان دنبال می‌کنند. پس خیلی مهم است که بیاموزیم چگونه این افراد را بیابیم و به خوبی خدمات ارایه کنیم. در عین حال خیلی از ما از شبکه‌های اجتماعی برای یافتن منابع، ایجاد تماس و ارتباط و گرفتن اطلاعات استفاده می‌کنیم. » (parr, ۲۰۰۹) در زمانه‌یی که به تدریج سازمان‌های رسانه‌یی بیشتری رسانه‌های اجتماعی را در سازوکارهای خبری خود می‌پذیرند؛ باید دانست که غفلت از این فضا، فرهنگ و فرم‌های حرفه‌یی، یک سازمان اسیر در شکل‌‌های رسانه‌های سنتی را به انزوا می‌کشاند.

منبع: مدرسه رسانه همشهری

پانویس‌ها در دفتر روزنامه موجود است

امید جهانشاهی