ناصرالدین شاه, نخستین عکاس ایران

جالب است بدانید نخستین تهرانی که عکاسی را یاد گرفت و لقب نخستین عکاس را به خود اختصاص داد چهارمین پادشاه قاجار, ناصرالدین شاه بود

جالب است بدانید نخستین تهرانی که عکاسی را یاد گرفت و لقب نخستین عکاس را به خود اختصاص داد چهارمین پادشاه قاجار، ناصرالدین‌شاه بود. پیدایش عکس و دوربین عکاسی برای اولین بار در اواخر دوره حکومت محمدشاه قاجار توسط نظامیان و مستشاران اروپایی که به تهران رفت و آمد داشتند، گزارش شده است. عکس‌هایی که در ابتدا از تهران گرفته شده شامل عکس‌هایی از زندگی مردم و درباریان قاجار بود که متاسفانه نخستین عکس‌های برگرفته شده از ایران در موزه‌ها و مراکز فرهنگی خارج از کشور نگهداری می‌شود. با روی کار آمدن ناصرالدین‌شاه و علاقه وی به دوربین عکاسی، عکاسی از انحصار فرنگیان خارج شد. وی عکاسی را از شخصی فرانسوی به‌نام «مسیو کارلیان» آموخت. خودش به کار عکاسی، ظهور فیلم و چاپ عکس پرداخت. از جمله عکس‌های معروفی که ناصرالدین شاه از خود به جا گذاشته است، عکسی از مهدعلیا (مادرشاه) و زنان حرمسرایش است. وی به غیر از عکاسی از زنان و سوگلی‌هایش، از بناها، مناظر، شکارگاه‌ها، ییلاقات و زندانیان سیاسی عکس می‌انداخت. بسیاری از عکس‌‌هایی که ناصرالدین‌شاه از زندانیان سیاسی گرفته در آلبوم‌خانه کاخ – موزه گلستان نگهداری می‌شود و جمله «خودمان انداختیم» دیده می‌شود. پس از ناصرالدین‌شاه، سایر عکس‌های برجای مانده از دوران قاجار، عکس‌هایی از مظفرالدین‌شاه، محمدعلی‌شاه، احمدشاه است که در حالت‌های مختلف ایستاده، نشسته، سوار بر کالسکه اسب دیده می‌شود و کمتر عکسی از مناظر طبیعی در آن روزگار به ثبت رسیده است. با روی کار آمدن پهلوی اول، عکس‌های بجای مانده در آن دوران بیشتر از احداثاث، ابنیه عمارات، پل‌ها، ساختمان، دانشگاه، خیابان‌کشی، شهرسازی، پارک، دانشکده، مدرسه و قشون است.

● مونتاژ عکس

ناگفته نماند که تا مدت‌ها‌ی مدیدی عکاسی در انحصار درباریان بود و آنها از عکس به‌عنوان وسیله‌ای جهت پیشبرد پاره‌ای از اهداف و مقاصد خاص خود استفاده می‌کردندو اگر در اوایل دوربین عکاسی فقط به منظور گرفتن عکس‌های یادگاری و نمایش مورد استفاده قرار می‌گرفت، به تدریج‌ با استفاده از تکنیک‌های جدید عکاسی، عکس در زمینه‌های دیگر به کار گرفته شد. تا جایی که گروهی از دربایان برای تخریب چهره برخی از رجال سیاسی به دفعات عکس افراد مهم و سرشناس و یا دشمنان خود را با بدن حیواناتی نظیر سگ، گربه، الاغ و... مونتاژ و درمیان مردم توزیع می‌‌کردند.

● پدر عکاسی ایران

عکاسی که در ابتدا برای تفنن شاه و درباریان به تهران راه یافت، بعدها وسیله‌ای شد تا عده‌ای از شاگردان ممتاز و با استعداد دارالفنون برای آموختن فن عکاسی به اروپا اعزام شوند و چند نفر از آنها بعد از مراجعت مورد توجه ناصرالدین‌شاه قرار گرفتند و به‌عنوان عکاسباشی در دارالخلافه مبارکه ناصری مشغول به کار شدند و حتی برخی از آنها در مسافرت‌های داخلی و خارجی شاه را همراهی می‌کردند. محمدرضا بیگی، نگارنده کتاب تهران قدیم، نام عده‌ای از عکاسباشیان پایتخت را به ترتیب قدمت و مسوولیت برشمرده است: «حاج میرزاعلی عکاسباشی – آقا رضای پیشخدمت (اقبال‌السلطنه)، عزیز خواجه (متصدی تاریکخانه و ظهور عکس)، عباسعلی بیگ (ناظم عکاسخانه)، معتمدالسلطان (رییس عکاسخانه)، حسنعلی (عکاسباشی)، عبدالله قاجار (عکاسباشی مدرسه دارالفنون)، محمدحسین قاجار و میرزا جهانگیرخان. در این میان حسنعلی عکاسباشی و عبدالله قاجار از کسانی بودند که عکاسی را در اروپا آموخته بودند و به سایران آموزش می‌دادند». اما تاریخ، عبدالله قاجار را پدر عکاسی ایران می‌شناسد و عکس‌های متعلق به دوران قاجار که توسط وی تهیه شده است باعث ترقی و پیشرفت وی در این رشته بیش از سایر رشته‌ها شد.

● آشنایی عوام با عکس

مردم تهران نسبت به این ابزار فرنگی و ماحصل آن آشنایی چندانی نداشتند. مشاهده تصویری از یک نفر که دقیقا با واقعیت مطابقت داشته باشد امری بسیار حیرت‌انگیز و تعجب‌آور برای عامه مردم بود. متداول شدن عکس در میان مردم را باید از زمان اجباری شدن ثبت احوال در تهران و سایر شهرستان‌ها دانست. نخستین سجل احوال که در زمان آخرین شاه قاجار به مردم تکلیف شده بود ورقه‌ای بدون عکس بود. اما با روی کار آمدن پهلوی اول، دستور عکس‌دار شدن سجل‌ داده شد و مردم اجبارا با عکس و عکاسی سر و کار پیدا کردند. مناظر مضحک عکس گرفتن‌ها برای ثبت احوال، ماجراهای خنده‌آوری را در تهران آن روزگار ایجاد کرده از آن جمله که برخی از مردم از دوربین عکاسی وحشت داشتند و حاضر به نشستن در جلوی آن نبودند یا اینکه خودشان را مچاله می‌کردند و یا با دست‌های‌شان صورت‌شان را می‌پوشانیدند در نتیجه عکاسان وقت زیاد را صرف ادا و اطوار‌های عامه مردم می‌کردند و با سخنان‌شان به آنها قوت قلب می‌دادند تا ترس‌شان از بین برود. به‌عنوان مثال اگر پیرمردی برای عکاسی می‌آمد و ترس داشت، عکاس به وی می‌گفت اگر دوست داری مسجد آبادی یا محله‌تان را ببینی، تکان نخور و داخل سوراخ دوربین را نگاه کن که الان آن منظره جلویت نمایان می‌شود و یا اگر جوان بود، عکاس از وی می‌پرسید که کدام‌یک از رفقایت را دوست داری و وقتی جواب می‌داد، فلانی به او می‌گفت، جُم‌ نخور، اکنون دوستت را داخل دوربین می‌بینی.

● عکاسخانه‌های مشهور تهران قدیم

در اوان رواج صنعت عکاسی در تهران، تنها عکاسخانه تهران «عکاسخانه مبارکه دولتی» بود که همگان به آنجا راه نداشتند و بیشتر اشراف و اعیان به این عکاسخانه می‌رفتند. عکاسخانه مذکور در خیابان جبارخانه به مدیریت عباسعلی بیگ بود و قیمت عکس در این عکاسخانه بستگی به کوچکی و بزرگی عکس داشت. اما نخستین عکاسخانه عمومی تهران در خیابان علا‌‌ءالدوله (فردوسی) گشایش یافت که متعلق به شخصی به‌نام «روسی‌خان» بود. بعداز وی نیز فردی به‌نام ماشاءالله اقدام به پرپایی عکاسخانه‌ای در بازار بین‌الحرمین کرد که به عکاسخانه بین‌الحرمین ماشاءالله شهرت داشت. این دو عکاسخانه مختص مردم عادی بود. زنان تهرانی به هیچ‌عنوان راضی نمی‌شدند که داخل عکاسخانه‌های عمومی بشوند و نامحرم از آنان عکس بیندازد.

● اولین عکاس زن

به دلیل عمومیت یافتن عکاسی در خانواده‌های اعیان و اشراف، چند نفر از زنان و دختران نیز به تجربه کردن این صنعت نوظهور پرداختند و معروف‌ترین آنها که نامش به‌عنوان اولین عکاس زن ایران به ثبت رسیده، اشرف‌السلطنه همسر محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه بود که عکاسی را از شاهزاده محمدمیرزا آموخته و راسا به فعالیت می‌پرداخت. اما نخستین زنی که به عکاسی عمومی پرداخت، خانم حداد بود که زنان برای گرفتن عکس به عکاسخانه وی در میدان شاهپور می‌رفتند.

● نخستین عکسی که در شب انداخته شد

در تهران قدیم، عکس‌ها همگی در روز و توسط نور‌ آفتاب برداشته می‌شد اما نخستین عکاسی که در شب عکس گرفت، جعفر خادم بود. ابتکار جالب وی به این صورت بود که پودر منیزیوم را در ظرف درازی ریخته و دو طرف پودر را به سر سیم لخت برق وصل کرد و با آماده شدن عکس، کلید برق را زده منیزیوم مشتعل و تولید نور درخشان می‌کرد در این هنگام فلاش به کار می‌افتاد، خادم نخستین عکس در هنگام شب را از چهارراه حسن‌آباد گرفت و به دلیل نبود رقیب، عکس شب بسیار گران و تقریبا سه برابر قیمت عکس‌های روز بود. این عکاسخانه به‌نام خادم با آویختن تابلویی به‌نام «عکاس شب و روز» باعث حیرت و اعجاز مردم شد. جعفر خادم که از دوستان رضاخان بود بعد از به سلطنت رسیدن وی به خدمت دربار او درآمد و عکاس مخصوص دربار شد و پسرش به‌‌نام علی‌ خادم نیز بعدها جانشین پدرش شد.

● قیمت عکس

قیمت عکس و شرایط پرداخت در آن دوران به این‌گونه بود که عکاس در ابتدا پیش‌پرداختی دریافت نمی‌کرد. بعداز تحویل عکس، پول را نقدا می‌گرفت. شش عکس شش در چهار فوری از یک قران تا دو قران و غیرفوری سه تا چهار قران و اگر همراه با کارت‌پستال بود برای مشتری پنج قران تمام می‌شد.

فرزانه نیکروح‌متین