روند تحولات صنعت نشر کتاب

دهه آینده یک چهارم کتاب ها به روش افست و نیمی از همه کتاب ها به روش دیجیتال درخواستی

برای درک بهتر از آینده چاپ و نشر کتاب لازم است ابتدا نوعی دسته‌بندی از انواع کتاب‌های موجود در بازار ارایه شود.

این طبقه‌بندی را با این‌که نمی‌توان صددرصد کامل و فراگیر دانست ولی بیشتر کتاب‌های منتشر شده در سطح جهان را در برمی‌گیرد.

کتاب برای مخاطب عام (Trade and Mass Market): این کتاب‌ها که به صورت جلد نرم (Soft Cover) و یا جلد سخت (Hard Cover) منتشر می‌شوند و حاوی متن و یا عکس هستند، مخاطب عام را هدف قرار می‌دهند.

کتاب‌های جلد شومیز (Paperbacks): این کتاب‌ها به‌طور معمول روی کاغذ روزنامه منتشر می‌شوند و قطع آنها جیبی است. کتاب‌های مرجع (Reference books): کتاب‌هایی هستند که از آنها به عنوان راهنما برای کسب اطلاعات جهت انجام تحقیقات یا موارد دیگر استفاده می‌شود .(فرهنگ لغت، دایره‌المعارف و ...)

کتاب‌های فنی(Technical books): کتاب‌هایی که محتوای آن‌ها برای یک متخصص نوشته شده و بازارهای آکادمیک و علمی را هدف قرار داده باشند.

● کتاب‌های کودک و نوجوان

▪ (Juvenile books): این کتاب‌ها برای کودکان و نوجوانان نوشته می‌شود.

▪ سالنامه‌های مدارس (Year book): این کتاب‌ها سالی یک بار پس از پایان یافتن سال تحصیلی منتشر می‌شود و از آن برای ثبت و حفظ خاطرات و رویدادهای یک سال استفاده می‌شود.

▪ کتاب‌های درسی (Text books): کتاب‌هایی که برای آموزش در مقاطع مختلف تحصیلی از کودکستان تا دانشگاه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

● کتاب‌های کمک درسی

▪ (Work books): هر گونه کتاب یا جزوه‌ای که در امر آموزش به معلمان و مدرسان و استادان مدارس و دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی کمک کرده و کتاب‌های درسی را تکمیل کند.کتاب‌های ویژه و اختصاصی (Vanity and Speciality books): کتاب‌هایی هستند که توسط خالق اثر برای مخاطبی خاص و منتخب تهیه می‌شود.

▪ کتاب‌های خاطرات / یادبود (Memory books): کتاب‌هایی که تنها یک بار برای حفظ خاطرات و یادبود یک رویداد خاص از جمله عروسی یا گردهمایی منتشر می‌شود.

در سال‌های آینده تا حدی از حجم کتاب‌های چاپی کاسته خواهد شد زیرا بخشی از کتاب‌های مرجع و کتاب‌های آکادمیک و درسی در قالب الکترونیک- چه از طریق اینترنت و چه از طریق کتاب‌های الکترونیکی (e-book)- عرضه خواهند شد. البته کتاب‌های الکترونیک دست کم تا سال ۲۰۲۰ چالش عمده‌ای در برابر صنعت چاپ کتاب به روش افست به شمار نخواهند آمد.

● روند اصلی و غالب در سال‌های آینده چاپ کتاب به صورت درخواستی

(on-Demand) خواهد بود. چاپ کتاب به صورت درخواستی یعنی چاپ در تیراژ حتی یک عدد. نویسندگان بیشتری در سال‌های آینده به این روش رو آورده و کتاب خود را از طریق اینترنت در اختیار خوانندگان قرار خواهند داد. از این طریق کتاب تنها در صورت نیاز و به احتمال در کتاب‌فروشی منتشر خواهد شد.

● روندهای صنعت نشر کتاب

یکی از معضلات صنعت نشر همواره هزینه انبارداری کتاب‌هایی است که هرگز به فروش نمی‌رسد. به همین خاطر ناشران در سال آینده برای کاهش هزینه‌ها و مشکلاتی که عدم فروش کتاب‌ها به بار می‌آورد به دنبال روش‌های جدید‌تری برای تولید، توزیع و فروش کتاب‌ها خواهند بود. کتاب‌های الکترونیکی با پیشرفت تجهیزات کتاب‌خوان (Reader) به تهدیدی جدی برای کتاب‌های چاپی تبدیل خواهند شد.

کتاب‌های مرجع سریع‌تر از دیگر انواع کتاب‌ها به فرمت الکترونیکی مناسب e-book تبدیل خواهند شد. ناشران، منابع استاندارد برای ذخیره‌سازی اطلاعات الکترونیک را متحول خواهند کرد تا از این طریق خوانندگان بتوانند کتاب‌ها را به طور دلخواه بارگیری (Download) کرده و یا آن را چاپ کنند.

چاپ بر اساس تقاضا (کتاب درخواستی) به طور گسترده در مراکز چاپی متمرکز، کتاب‌فروشی‌ها و یا خانه‌ها و مراکز اداری مورد استفاده قرار می‌گیرد. فرایند چاپ کتاب از مراکز تولیدی متمرکز به نقاطی که به مشتری نزدیک‌تر است منتقل می‌شود. محل‌های جدیدی از جمله کتاب‌فروشی‌ها کار چاپ کتاب را انجام خواهند داد. کتاب‌فروش‌ها کماکان کتاب را در قفسه‌های خود به نمایش می‌گذارند ولی در عین حال به مراکز چاپ درخواستی و بارگیری کتاب نیز تبدیل می‌شوند.

مدارس ابتدایی و دبیرستان‌ها از رایانه و رسانه‌های الکترونیک استفاده خواهند کرد و از این طریق تقاضا برای کتاب‌های درسی کاهش پیدا خواهد کرد. توزیع الکترونیکی کتاب‌های دانشکده‌ها به ویژه برای برنامه‌های آموزشی از راه دور افزایش پیدا خواهد کرد.

روش‌های حفاظت از دارایی‌های معنوی (Intelectual property) نویسنده کتاب متحول شده و پیشرفت خواهند کرد.برنامه‌های نرم‌افزاری دروازه‌بانی (Gatekeepers) از جمله Copyright Clearance Center برداشت و استفاده از محتوای الکترونیکی را تسهیل خواهد کرد. با رو آوردن نویسندگان به اینترنت و چاپ

بر اساس تقاضا عناوین کتاب که در سال ۲۰۰۰ به ۶۷۰۰ عدد رسیده بود، در سال ۲۰۲۰ به بیش از ۱۰۰ هزار خواهد رسید. خانواده‌ها هر چه بیشتر خبرنامه، یادداشت‌های روزانه و سفرنامه به صورت الکترونیک منتشر می‌کنند. صنعت خودانتشاراتی (Self-publishing) تا سال ۲۰۲۰ به یک بازار عمده تبدیل می‌شود. خدمات بازاریابی، پشتیبانی و تحریریه جدید برای حمایت از ناشران و نویسندگان مستقل ظهور خواهند کرد.

● کتاب برای مخاطب عام

(Trade and Mass Market)

کتاب‌هایی که مخاطب عام دارند کم و بیش مثل گذشته چاپ خواهند شد ولی با شیوه‌های جدیدتر. ناشران دیگر با چاپ کتاب‌های پرفروش (Best seller) آینده خود را به مخاطره نمی‌‌اندازند. آنها هر چه بیشتر به چاپ بر اساس تقاضا رو خواهند آورد تا از این طریق از مخاطراتی که تعیین تیراژ یک کتاب قبل از عرضه آن به بازار در بر دارد، پرهیز کنند. کتاب‌ها تنها هنگامی که سفارش دریافت می‌شود چاپ شده و سپس به آدرس خانه مشتری ارسال می‌شود. ذخیره‌سازی فایل کتاب تداوم چاپ آن را تضمین کرده و به ناشر و خواننده اطمینان خواهد داد که کتاب همواره در صورت تقاضا در بازار موجود خواهد بود. کتاب‌های الکترونیک در نهایت روی بازار کتاب‌های ویژه مخاطب عام تأثیر خواهند گذاشت. ولی دست کم ۱۰ سال طول خواهد کشید تا آثار آن احساس شود. دلایل زیادی برای رشد کند و تدریجی کتاب الکترونیک وجود دارد. هزینه تجهیزات Reader هنوز بالاست و از لحاظ اقتصادی خرید آن به صرفه نیست. در حال حاضر خریدار ابتدا باید بابت Reader پول داده و سپس برای هر کتاب که می‌خواهد بارگیری کند، بار دیگر باید پول بدهد. هزینه دستگاه کتاب‌خوان به تدریج کاهش پیدا خواهد کرد ولی این کاهش تنها هنگامی صورت می‌پذیرد که تعداد بیشتری به خرید آن رو بیاورند. مشکل دیگر کیفیت صفحه نمایش و رزولوشن دستگاه کتاب‌خوان است. تا زمانی که کیفیت آن افزایش پیدا نکند خواندن از روی کتاب چاپی آسان‌تر است و در آخر استحکام و دوام دستگاه‌های کتاب‌خوان باید افزایش پیدا کرده (در عین حال هزینه آن نباید بالا رود) تا بتواند شرایط نامساعد ساحل دریا، تخت خواب، اتوبوس و مترو را تحمل کند. زیرا مخاطب عام به طور معمول در این مکان‌ها کتاب می‌خواند و همواره در شرایط مکان مناسب برای کتاب‌خوانی نیست.

● کتاب‌های جلد شومیز

(Paper backs)

به نظر نمی‌رسد کتاب‌های الکترونیک و اینترنت تهدید جدی برای کتاب‌های ارزان قیمت و قابل حمل جلد کاغذی که قطع آنها نیز کوچک است، به شمار بیایند. تجهیزات نمایشگر الکترونیک تنها هنگامی می‌توانند اقتدار این کتاب‌ها را به مخاطره بیندازند که بتوانند در مقابل آب شور دریا و شن و ماسه و یا ضربه ناشی از برخورد با زمین و یا وان حمام مقاومت کرده و خراب نشوند. آنها همچنین باید ارزان قیمت باشند، تا اگر خواننده آن را در اتوبوس جا گذاشت آه از نهادش درنیاید. با این حال انتظار می‌رود صنعت کتاب‌های جلد شومیز و جیبی متحول شود. ابتدا آثار نویسندگان معروف و کتاب‌های پرفروش آنها در تیراژ بالا چاپ خواهد شد تا تقاضای پیش‌بینی شده را برآورده کرده و از مزایای تولید بالا سود ببرد.

با کاهش تقاضا تیراژ چاپ‌های بعدی کمتر خواهد شد و از این طریق هزینه انبارداری به ناشر تحمیل نخواهد شد. ناشران کتاب‌های جلد شومیز به نوعی توازن بین تولید کتاب براساس تقاضا برای عرضه کتاب‌های پرطرفدار و انبارداری خواهند رسید تا از این طریق هیچ وقفه‌ای بین چاپ چندباره یک کتاب در تیراژهای مختلف رخ ندهد. با کاهش محبوبیت و تقاضا، چاپ کتاب در تیراژ کم جای خود را به چاپ بر اساس تقاضا خواهد داد. اگر فرمت داده‌های الکترونیک به اندازه کافی انعطاف‌پذیر باشد از یک فایل مستر (Master) هم می‌توان برای چاپ کتاب در تیراژ یک عدد و هم چاپ کتاب در تیراژ یک میلیون استفاده کرد. به تدریج تولید کتاب در تیراژ کم با استفاده از تکنولوژی‌های چاپ بر اساس تقاضا مقرون به صرفه‌تر از چاپ به روش معمولی برای تمام طول مدتی خواهد شد که تقاضا برای یک عنوان کتاب وجود دارد. آثار نویسندگان تازه واردی که انتظار می‌رود کتاب‌های آنها در نهایت فروش خوبی داشته باشد و در عین حال تیراژ هر بار چاپ کتاب آنها چندان بالا نیست و همچنین نویسندگان نه چندان مشهوری که پیش‌بینی تقاضا برای کتاب‌های آنها چندان عملی نباشد، ابتدا در تیراژ کم منتشر می‌شود. هدف از این کار چاپ «درست به وقتش» (just-in-time) است.

نویسندگان تازه‌کار و کتاب‌هایی که برای بازارهای خاص و تخصصی نوشته شده‌اند می‌توانند از مزایای نشر بر اساس تقاضا بیشترین استفاده را ببرند.

ناشران دیگر مجبور نخواهند بود با چاپ یک کتاب در تیراژ بالا سرمایه خود را به خطر بیندازند. بسیاری از مراحل اولیه آماده‌سازی کتاب توسط خود نویسنده انجام می‌شود. او دست‌نویس اصلی را با استفاده از نرم‌افزارهای واژه‌پرداز (word) تایپ کرده و ناشر آن را به صورت یک فایل الکترونیک وارد بازار می‌کند. مراحل پیش از چاپ تنها به نمونه‌خوانی و تبدیل فایل متن کتاب به یک تمپلیت (Template) استاندارد خلاصه می‌شود. هیچ پولی بابت کتابی که به فروش نخواهد رسید خرج نمی‌شود. اگر کتاب با استقبال رو به رو شود هزینه‌های ارسال فایل آن به مرکز چاپ بر اساس تقاضای کتاب فروشی هر محله، انباشت، ارسال و حمل و نقل کتاب به حداقل کاهش پیدا می‌کند. با کاهش هزینه‌های انتشار کتاب و استفاده از مدل Just-in-Time ناشران می‌توانند شانس خود را با انتشار کتاب‌های نویسندگان جدید و عناوینی که پیش‌بینی فروش آنها امکان‌پذیر نیست، امتحان کنند. با استفاده از روش‌های چاپ بر اساس تقاضا- کتاب‌هایی که از طریق یک فایل مستر الکترونیک منتشر می‌شوند همواره در دسترس خواهند بود و درصورت نیاز وارد بازار می‌شوند. ناشران می‌توانند با فروش مجوز استفاده از فایل الکترونیک کتاب درآمد کسب کنند. انتشار کتاب‌های جلد شومیز (Paperbacks) در بسیاری از موارد توسط مراکز محلی و کتاب‌فروشی‌ها و یا در مراکز نشر کاتالوگ کتاب‌ها و شرکت‌های فعال در زمینه تجارت الکترونیک (e-commerce) انجام خواهد شد.

هنگامی که یک عنوان کتاب برای چاپ براساس تقاضا آماده می‌شود ناشران همان‌گونه که آژانس‌های عکاسی و خبری با فروش اخبار و عکس‌های خود از طریق اینترنت پول درمی‌آورند، می‌توانند از کتاب‌های خود درآمد کسب کنند. این درآمد از طریق تحویل یک کتاب چاپ و صحافی شده به دست نمی‌آید بلکه حاصل فروش حقوق تولید یک کتاب در قطع، فرمت و تیراژ تعیین شده در قرارداد خواهد بود. حقوق و درآمد مؤلف نیز بر اساس تعداد کتاب‌های فروخته شده و درآمدهای حاصل از فروش حق استفاده از فایل الکترونیکی کتاب محاسبه خواهد شد.

● کتاب‌های مرجع

در گذشته کیفیت کتاب‌های مرجع بر اساس دقت و صحت اطلاعاتی که در آن درج شده بود و میزان سرعت و سهولتی که خواننده می‌توانست این اطلاعات را برداشت کند، سنجیده می‌شد. در طول سال‌های گذشته تحلیلگران کتاب شاهد کاهش استفاده از دانشنامه‌های سنتی جلد سخت بوده‌ا‌ند ، زیرا رسانه الکترونیک از جمله اینترنت، سی‌دی و یا دی‌وی‌دی با ارایه موتور جست‌وجو (Search Engine) عملیات جست‌وجو را تا حد زیادی راحت‌تر و سریع‌تر کرده ‌است. تحلیلگران انستیتو تکنولوژی روچستر (CRIT) معتقدند تنها ۶ درصد از صفحات دانشنامه‌های چاپی که در سال ۱۹۸۰ عرضه شده بودند تا سال ۲۰۰۰ به صورت چاپی حفظ شدند و مابقی به فرمت الکترونیک تبدیل شده‌اند. از سوی دیگر رسانه الکترونیک به صورت دوسویه و تعاملی(Interactive) عمل می‌کند. به همین خاطر به روز کردن آنها بسیار ارزان‌تر از تجدیدچاپ کتاب است.

با این حال برای پذیرش اینترنت به عنوان یک مرجع قابل اعتماد هنوز یک مشکل عمده وجود دارد و آن هم اعتمادپذیری است.دقت و صحت اطلاعات ارایه شده توسط رسانه الکترونیک همواره مورد پرسش است. زیرا وب پدیده‌ای دینامیک است و کاربران همواره به منابعی که وب از آن استفاده می‌کند، شک دارند و به نظر آنها این منابع چندان هم قابل اعتماد نیستند. یکی دیگر از بازارهای ویژه خاص کتاب‌های مرجع، دانشنامه‌های هنرهای زیبا و یا موارد و شاخه‌هایی از علم هستند که با تصاویر چشم‌نواز سروکار دارند. در این نوع دانشنامه‌ها بازتولید رنگ با کیفیت بالا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در چاپ این نوع دانشنامه‌ها، روش افست موقعیت و برتری خود را حفظ خواهد کرد. بازار برای چاپ دانشنامه‌های گران قیمت و مبتنی بر متن شاید به طور کامل در آینده از بین برود. در آن صورت هر آنچه از تقاضا برای کتاب‌های مرجع چاپی باقی خواهند ماند توسط روش‌های چاپ بر اساس تقاضا در تیراژ کم برآورده خواهد شد.

● کتاب‌های فنی و علمی

کتاب‌های فنی چندین ویژگی دارند که آنها را از دیگر انواع کتاب متمایز می‌سازد. طول عمر، هزینه تولید و نوع استفاده از این کتاب‌ها به گونه‌ای است که فرآیند انتشار آنها را در مقایسه با دیگر کتاب‌ها متفاوت می‌کند. انتشار کتاب‌های فنی و به روز کردن آنها گران است. کتاب‌های راهنمای نرم‌افزارها را باید به طور مستمر و در مدتی کوتاه به روز کرد، زیرا ویرایش‌های جدید یک نرم‌افزار به سرعت وارد بازار می‌شود. طبیعت این کتاب‌ها به گونه‌ای است که باید توسط متخصصان نوشته شوند. همین امر هزینه تولید آنها را بالا می‌برد. ویرایش‌های قدیمی‌تر در عمل هیچ استفاده‌ای ندارند و همین باعث ضرر و زیان برای ناشر می‌شود. کتاب‌های فنی بارها و بارها به روز شده و تجدیدچاپ می‌شوند و به روز کردن آنها پایانی ندارد.

خریداران نیز چاره‌ای جز خرید ویرایش‌های جدیدتر را ندارند. استراتژی ایده‌ال انتشاراتی برای کتاب‌های فنی، تکرار فروش این کتاب‌ها بدون تحمل هزینه‌های تولید نسخه‌های به روز شده است. به همین خاطر نشر الکترونیک این کتاب‌ها بهترین راه‌حل به نظر می‌رسد، ولی در عمل اینگونه نیست.

ابعاد و گرافیک‌های موجود در کتاب‌های فنی به گونه‌ای است که بازتولید آنها را توسط کتاب الکترونیک و صفحه نمایش کامپیوتری با مشکل رو به رو می‌کند. از سوی دیگر کتاب‌های راهنمای کامپیوتر در فرمت الکترونیک اگر خود کامپیوتر کار نکند به هیچ دردی نمی‌خورند. از سوی دیگر ویرایش‌های دیجیتال اسناد فنی که توسط وب، رایانه و تجهیزات الکترونیک قابل حمل دیگر در اختیار کاربران قرار می‌گیرند دارای مزایای عمده‌ای از جمله صدا، تصویر و لینک به اطلاعات تکمیلی دیگر هستند. با توسعه و پیشرفت رایانه‌ها، آنها سبک‌تر،‌ ارزان‌تر و قدرتمندتر شده و در عین حال حمل و نقل آنها آسان‌تر می‌شود. به همین خاطر در آینده رایانه می‌تواند به یک رقیب جدی برای چاپ افست در زمینه نشر کتاب‌های فنی تبدیل شود.

چاپ کتاب‌های فنی در تیراژ بالا بسیار سودآور است و با در نظر گرفتن روند تحولات در صنایع تکنولوژیک، ناشران انتظار دارند انتشار این کتاب‌ها تا ۲۰ سال آینده رشد چشمگیری داشته باشد.

با این حال در آینده کتاب‌های فنی در تیراژهای کمتر چاپ شده و یا با استفاده از شیوه‌های چاپ بر اساس تقاضا منتشر خواهند شد. ویرایش‌های الکترونیکی این کتاب‌ها بخشی از بازار چاپ سنتی را به خود اختصاص خواهد داد. ولی هنوز بازار برای نسخه‌های کاغذی وجود داشته و انتظار می‌‌رود رشد خوبی نیز داشته باشد.

● کتاب‌های کودک و نوجوان

فروش کتاب‌های کودک و نوجوان از بین سال‌های ۱۹۹۰ تا سال ۲۰۰۵ بالغ بر ۳۴ درصد رشد داشته است.

علت این رشد استفاده از شخصیت‌های فیلم‌های کارتون و قهرمانان فیلم‌های کودک و نوجوان در کتاب‌ها بوده است. رسانه الکترونیک از یک سو با این دسته از کتاب‌ها رقابت کرده و از سوی دیگر سوژه و محتوا برای ادبیات کودک و نوجوان خلق می‌کند. سی‌دی‌هایی که همراه با کتاب‌های کودک و نوجوانان عرضه می‌شود امکانات بیشتر از جمله صدا و انیمیشن به کودکان عرضه می‌کند. با این‌که این امکانات کودکان را تشویق به خواندن می‌کند، سنت‌گرایان معتقدند امکانات مولتی مدیا کودکان را از لذت خیال‌پردازی محروم می‌کند. برخی از ناشران چندین عنوان کتاب کودک از جمله دکتر سوس (Dr. Seuss) را در قالب و فرمت e-book و سی‌دی ارایه کرده‌اند. کتاب الکترونیک پتانسیل زیادی برای جایگزین کردن کتاب‌های درسی و کتاب‌های داستان ویژه کودک و نوجوان دارد. کتاب الکترونیک برای این گروه سنی مزایای فراوانی دارد. این تجهیزات می‌تواند چندین کتاب را در خود جای داده بدون این‌که وزن کوله پشتی کودک را افزایش دهد. از سوی دیگر امکان ارایه کردن صدا و انیمیشن از طریق کتاب الکترونیک وجود دارد. این تجهیزات می‌تواند به دانش‌آموزانی که مشکل بینایی داشته و از ناتوانی در امر آموزش رنج می‌برند، کمک کند.

● سالنامه‌های مدارس

سالنامه‌های مدارس که به‌طور معمول با استفاده از ماشین‌های رول افست و یا ورقی در تیراژ بالا توسط شرکت‌هایی چون Josten و Balfour منتشر می‌شود، در آینده بر اساس تقاضا چاپ خواهد شد. این روند بازارهای جدیدی برای شرکت‌های کوچک‌تری که ماشین چاپ دیجیتال تونری دارند ایجاد می‌کند. بازار سالنامه تا سال ۲۰۲۰ تحولات شگرفی را تجربه خواهد کرد. مدارس اکنون به دنبال روش‌ها و رسانه‌های جدید از جمله CD، سایت اینترنتی و ویدئو برای حفظ و ثبت رویدادهای سالانه خود هستند.

همین امر باعث کاهش تیراژ سالنامه‌های مدارس خواهد شد ولی در عین حال آن را از صحنه به در نخواهد کرد. تغییرات سریع و پی در پی فرمت‌های مولتی مدیا باعث خواهد شد تا مقبولیت و فراگیری سالنامه‌های غیرچاپی با مشکل مواجه شود. در حالی که نبرد برای ارایه یک نرم‌افزار طراحی فراگیر و غالب در صنعت چاپ همچنان ادامه دارد، مردم تمایل چندانی برای ثبت خاطرات خود در فرمت‌هایی که آینده آن مبهم است، ندارند. عادت و رسم آمریکایی‌ها مبنی بر امضای سالنامه‌های خود بدین معنی است که سالنامه‌های اینترنتی شاید قادر نباشند با ویرایش چاپی رقابت کنند، گواینکه دانش‌آموزان و دانشجویان می‌توانند پیامی را روی یک صفحه وب ویژه پیام شخصی بارگیری کنند. سالنامه‌های اینترنتی تنها هنگامی شانس بقا دارند که مدارس یا شاگردان یک کلاس آن را حفظ کرده و بر آن نظارت کنند.

سالنامه‌های اینترنتی مزیت دیگری دارند که آن‌هم استفاده از تبلیغات و آگهی است. در حال حاضر آگهی‌هایی که در سالنامه‌های مدارس چاپ می‌شود در حقیقت کمکی است که کسبه و تجار به مدارس منطقه و محله خود می‌کنند.

آگهی‌های اینترنتی می‌توانند خود دانشجویان یا دانش‌آموزان را مخاطب قرار داده و ضریب پاسخگویی آگهی را افزایش دهند.اگر زمانی CD و DVD جایگزین سالنامه‌های چاپی شوند، آنگاه بازار جدیدی برای چاپ بسته‌بندی و لیبل نیز به وجود خواهد آمد.

● کتاب درسی

کتاب درسی بزرگ‌ترین شاخه بازار نشر کتاب است و در آمریکا شامل ۲۵ درصد از کل کتاب‌هایی می‌شود که سالانه به فروش می‌رسند.

با این حال رشد سالانه بازار کتاب درسی بسیار پایین است. کتاب‌های درسی مقاطع ابتدایی و متوسطه را به‌طور معمول برای ۲ تا ۳ سال بر اساس نوع درس می‌توان استفاده کرد. کتاب‌های درسی که با موضوعاتی چون رایانه سروکار دارند زودتر از کتاب‌های ریاضی و یا زیست‌شناسی به روز شده و تجدید چاپ می‌شوند. رسانه الکترونیکی مثل متون الکترونیک را می‌توان به سرعت به روز کرده و تجدید چاپ کرد و از این طریق دانش‌آموزان به طور مستمر به اطلاعات جدید دسترسی پیدا می‌کنند. در سطوح بالاتر آموزشی از جمله کالج و دانشگاه بسیاری از مراکز در حال تجربه‌اندوزی با متون الکترونیک هستند.

در یکی از دانشگاه‌های پزشکی در آمریکا، دانشجویان رشته دندانپزشکی کتاب‌های خود را در قالب یک DVD دریافت می‌کنند. این DVD شامل کتاب‌های درسی، کتاب‌های راهنما و اسلایدهای سخنرانی‌ها برای یک دوره چهارساله می‌شود. پس از اتمام هر ترم دانشجویان DVD قبلی را با یک DVD جدید عوض می‌کنند. هر DVD جایگزین بیش از ۲ میلیون صفحه اطلاعات، هزاران تصویر و بیش از ۱۸۰ کیلوگرم کتاب و جزوه می‌شود. مدرسان و ناشران کتاب‌های الکترونیک سال‌ها است که درباره مزیت جایگزین کردن کتاب‌های درسی چاپی قدیمی با ویرایش‌های جدید الکترونیکی صحبت می‌کنند. برخی از تجارب به دست آمده ثابت می‌کند که دانشجویان رشته‌هایی که با انبوهی از کتاب و نوشته‌های دیگر سروکار دارند، ترجیح می‌دهند از نسخه چاپی و معمولی استفاده کنند. زیرا دی‌وی‌دی‌ها چهار برابر بیش از آنچه به‌طور معمول مورد نیاز دانشجویان است، محتوا دارد و در عین حال دانشجو باید بابت محتوایی که استفاده نمی‌کند، پول پرداخت کند. این دی‌وی‌دی‌ها و دیگر رسانه‌های دیجیتال به هیچ وجه ارزان نیستند. دی‌وی‌دی رشته دندانپزشکی که به آن اشاره شد در طول چهار سال در مجموع هزینه‌ای بین ۳ تا ۶ هزار دلار به دانشجو تحمیل می‌کند.

از سوی دیگر دانشجویان باید یک لپ‌تاپ مجهز به درایو دی‌وی‌دی نیز خریداری کنند.از آنجا که خرید دی‌وی‌دی اجباری است، دانشجویان مشمول وام دانشجویی فدرال می‌شوند. این وام تنها برای خریدهای ضروری دانشجو به آنها عرضه می‌شود.

یکی از مزایای رسانه الکترونیک اضافه کردن رنگ به محتوای دروس بدون پرداخت هزینه اضافی است. ناشران چندی است نسخه رنگی دیاگرام‌ها را برای فرمت DVD آماده کرده‌اند تا جایگزین دیاگرام‌های سیاه و سفید در کتاب‌های درسی شود.

چاپ کتاب در تیراژ بالا همچنان توسط فرایند افست رول انجام می‌شود و از افست ورقی برای تیراژ‌های متوسط و کم استفاده خواهد شد. توسعه و پیشرفت چاپ دیجیتال گزینه‌های بیشتری در اختیار ناشران کتاب‌های درسی قرار داده است. یکی از این گزینه‌ها چاپ بر اساس تقاضا (چاپ درخواستی) است. ضریب رشد صنعت چاپ کتاب درسی براساس تقاضا سالانه بین ۱۵ تا ۲۰ درصد است و در عین حال چاپ کتاب درسی به شیوه افست سالانه ۵ درصد رشد می‌کند. در زمینه چاپ در تیراژ کم آماده‌سازی کتاب‌ها شاید بیش از کل زمان چاپ کتاب به طول بینجامد.

انتشار کتاب بر اساس تقاضا و به صورت ویژه و سفارشی برای تولید بسته‌های آموزشی برای دروس خاص، آزمایشگاه و یا حتی به صورت تکی برای هر دانشجو امکان‌پذیر خواهد بود. به عنوان چند نمونه از همکاری بین مراکز آکادمیک و سازمان‌های تجاری می‌توان به پروژه مشترک برخی از دانشگاه‌های آمریکایی از جمله هاروارد، دانشگاه ایالتی اوهایو و دانشگاه کالیفرنیا در سن‌دیه‌گو اشاره کرد که چاپخانه‌های اختصاصی را برای چاپ کتاب‌های درسی درون دانشگاه برپا کرده‌اند. با توسعه تکنولوژی رایانه‌ای مردم هر چه بیشتر به خواندن از طریق صفحه نمایشگر روی خواهند آورد و همین امر تحول عمده‌ای را در صنعت چاپ کتاب درسی رقم خواهدزد. کتاب‌های درسی در فرمت‌های الکترونیک یا دیجیتال و یا از طریق وب در دسترس همگان قرار خواهد گرفت. رشد توزیع محتوای الکترونیک (با استفاده از استانداردهایی چون PDF) می‌تواند اطلاعات را به طور گسترده در اختیار متقاضیان قرار داده و در عین حال از تمامیت اسنادی که در اینترنت قرار گرفته‌اند حفاظت کند. حرکت به سوی استفاده از کتاب‌های درسی الکترونیک و دیجیتال با کاهش هزینه‌ها شتاب بیشتری خواهد گرفت. رشد متون چاپی به خاطر هزینه بالای مواد خام ( به ویژه کاغذ) که برای تولید آنها به کار می‌رود با محدودیت مواجه است.

هزینه کاغذ در سال‌های اخیر همواره بین ۲ تا ۴ درصد افزایش پیدا کرده است. (گواینکه بحران اقتصادی باعث کاهش آن شده ولی در هر حال روند صعودی دارد.) در مجموع تعداد ناشران کتاب‌های درسی همچنان افزایش پیدا خواهد کرد. با این حال ناشران اینگونه کتاب‌ها فشاری را که ناشران بزرگ‌تر برای کاهش هزینه، سود ناچیز و کتاب‌های برگشتی و فروش نرفته، احساس می‌کنند، باید تحمل کنند. تا سال ۲۰۲۰ انتظار می‌رود کتاب‌های درسی الکترونیک جایگزین کتاب‌های درسی سنتی شود، زیرا هم سبک است و هم هزینه آن کمتر است و هم به راحتی به روز می‌شود.

● کتاب‌های کمک درسی

تکنولوژی سی‌دی احتمال می‌رود به زودی جایگزین کتاب‌های کمک درسی به عنوان یک ابزار آموزشی برای مقاطع تحصیلی پایین‌تر شود. با استفاده از سی‌دی،‌ آموزگار می‌تواند به دلخواه صفحاتی را با استفاده از یک چاپگر رومیزی در کلاس درس پرینت گرفته و از این طریق از پرداخت هزینه بالای کتاب کمک درسی پرهیز کند. با رشد و فراگیری رایانه در خانه‌ها و مدارس، استفاده از کتاب‌ها و دیگر اقلام کمک درسی تعاملی (دوسویه) باعث خواهد شد تا معلمان با توانایی بیشتری استانداردهای آموزشی را ارتقا ببخشند. با فراگیر شدن مکانیزم‌های آموزشی رایانه‌ای از جمله کتاب الکترونیک، امکان استانداردسازی دروس و امکان کنترل بالقوه آموزش در سراسر یک کشور به وجود می‌آید. این نهضت الکترونیک می‌تواند انقلابی در سیستم آموزشی به راه بیندازد. همه دانش‌آموزان در اقصی نقاط یک کشور فارغ از مکان و یا جغرافیای قومی می‌توانند از کیفیت آموزشی مشابه و استاندارد برخوردار شوند. اهمیت روزافزون حضور رایانه در کلاس‌های درس و تلاش‌های مدارس برای کاهش هزینه‌ها باعث کاهش تعداد کتاب‌های کمک درسی چاپی خواهد شد.

● کتاب‌های ویژه و اختصاصی

کتاب‌ها و نشریات ویژه و اختصاصی، مربوط به مؤلفان و یا هنرمندانی خاص می‌شود که مایلند خود، کتابشان را منتشر کنند. هر کسی که بخواهد از زیر هزینه چاپ و انتشار کتاب شانه خالی کند می‌تواند به یک مؤلف ناشر (Publisher/ Author) تبدیل شود. شرکت‌های Xlibris و Iuniverse هر کتابی را در ازای ۱۰۰ دلار منتشر کرده و آن را از طریق اینترنت در اختیار همه قرار می‌دهند. تکنولوژی‌های نشر بر اساس تقاضا هم اکنون تأثیر خود را بر این بخش از بازار کتاب گذاشته است. مؤلفان نیز، دست‌نوشته‌های خود را در قالب یک فایل الکترونیکی در اختیار شرکت‌هایی قرار می‌دهند که کتاب‌ها را از طریق اینترنت عرضه می‌کنند. این امر موانع و مشکلات چاپ و انبار کردن کتاب را از میان برمی‌دارد. به‌طور معمول نویسنده حق تألیف ناچیزی از طریق فروش کتاب به دست آورده و همچنین با دیدن اثرش در کتاب فروشی‌ها رضایت شخصی پیدا می‌کند.

● کتاب خاطرات/ یادبود (آلبوم عکس ...)

کتاب‌های خاطرات و یادگاری به‌طور معمول به بهانه مراسم ویژه از جمله عروسی، سالگرد، غسل تعمید و یا فارغ‌التحصیلی تولید و منتشر می‌شوند. این کتاب‌ها در ساده‌ترین فرم خود می‌تواند یک ورق تا شده حاوی نام میهمانان و خلاصه‌ای از مراسم یادبود و یا یک کتاب ته چسب کامل با عکس‌های تمام رنگی باشد. این کتاب‌ها در تیراژ بسیار کم منتشر می‌شوند.

اهمیت کتاب‌های یادبود در عمر طولانی آنها است. مردم به‌طور معمول مایلند خاطرات خود را برای سال‌ها حفظ کنند. رسانه‌های جدید امکانات تازه‌ای برای ثبت این خاطرات ارایه کرده‌اند. نوار ویدیویی اولین رقیب در این بازار بود. حالا باید دید آیا نوارهای ویدیویی در طول زمان کیفیت خود را حفظ کرده و آیا در ۲۰ سال آینده دستگاه نمایش ویدیو وجود خواهد داشت یا نه. رسانه الکترونیک گزینه‌های جدیدی برای ضبط، سروسامان دادن و توزیع این خاطرات ارایه کرده است. این گزینه‌ها به نوعی حس و حال کتاب را تداعی می‌کنند. صدا، فیلم و تصویر را می‌توان در یک سند تلفیق کرد و سپس آ‌ن را روی تجهیزات ذخیره اطلاعات حفظ کرد، یا از طریق اینترنت در اختیار دیگران قرار داد. دو روند باعث حفظ بازار کتاب‌های یادبود خواهد شد، اعتبار و پرستیژ کتاب‌های چاپی و چاپ بر اساس تقاضا.

حالا که رسانه الکترونیک هر چه بیشتر در دسترس مردم قرار دارد پرستیژ کتاب‌های چاپی افزایش پیدا کرده و کتاب‌هایی که به رسم یادبود منتشر می‌شود حکم یک کالای لوکس و ارزشمند را پیدا می‌کنند. ماشین‌های چاپ دیجیتال هزینه چاپ در تیراژ کم را کاهش داده و موقعیت‌های جدیدی برای طراحان فراهم می‌کنند. چاپ بر اساس تقاضا امکان خلق کتاب‌های یادبود شخصی‌سازی شده را فراهم می‌آورد.

دوربین‌های دیجیتال، چاپگرهای رومیزی و نرم‌افزارهای عرضه تمپلیت (الگوهای از پیش تعیین شده) به مصرف‌کنندگان امکان می‌دهد کتاب‌ها و آلبوم‌های خود را طراحی و چاپ کنند.

پروفسور فرانک رومانو

ترجمه از: اسکندر جهانبانی