به مناسبت سالروز نیروی دریایی

جنگ نفتكش ها چشم انداز جدیدی را به وجود آورد كه بیانگر تشدید درگیری و مقدمه جنگ دریایی بود بعد از آغاز جنگ در سال ۱۳۵۹ جنگ نفتكش ها با ساختار كلی جنگ در خلیج فارس چنان در آمیخته بود كه تفكیك جنگ دریایی از روند كلی جنگ غیر ممكن بود

جنگ نفتكش ها چشم انداز جدیدی را به وجود آورد كه بیانگر تشدید درگیری و مقدمه جنگ دریایی بود. بعد از آغاز جنگ در سال ۱۳۵۹ جنگ نفتكش ها با ساختار كلی جنگ در خلیج فارس چنان در آمیخته بود كه تفكیك جنگ دریایی از روند كلی جنگ غیر ممكن بود.

برای نخستین بار عراق به ترمینال نفتی ایران در جزیره خارك در ۲۴ سپتامبر ۱۹۸۰ میلادی (۲ مهر ۱۳۵۹) حمله كرد و بیست روز بعد تعدادی از مخازن سوخت را در تهران مورد حمله قرار داد و قبل از آن نیز ۱۵۰ مخزن ذخیره نفت را در آبادان به آتش كشید. حمله به میدان نفتی نوروز كه یكی از ۳ میدان نفتی مهرگان و نزدیكترین حوزه نفتی فلات قاره ایران به جبهه جنگ بود؛ نیز مورد اصابت موشك های دشمن واقع شد كه بر اثر تخریب لوله اصلی و نابودی كامل سكو باعث نشت روزانه ۲ تا ۲ هزار و پانصد بشكه نفت به آبهای خلیج فارس شد. تهاجمات عراق به سكوهای نفتی، تولید پالایشگاه های آبادان، تهران، شیراز و كرمانشاه را به كمتراز نصف تقلیل داد. در عین حال، آنچه «جنگ نفتكش ها» نامیده شد تأثیر ویژه ای بر آغاز جنگ در خلیج فارس داشت.

تمایل عراق به گسترش جنگ با حمله به اهداف استراتژیك ایران در جزیره خارك و كشتی های در حال بارگیری یا تردد به این جزیره، نمایان شد.

جنگ نفتكش ها با عملیات رمضان و حمله عراق به جزیره خارك شروع و در تعیین نتیجه نهایی جنگ ایران و عراق به عاملی تحریك كننده تبدیل شد. بدین صورت كه پس از ناكامی نخست عراق در حمله به خارك در سال های ۱۳۶۱ و ۱۳۶۲ دور جدیدی از حملات عراق از سال ۱۳۶۳ آغاز شد و آنچه مورد نظر عراق بود در واقع در سال ۱۳۶۵ تحقق یافت و پیامدهای آن با اسكورت نفتكش ها در سال ۱۳۶۶ آشكار گردید و جنگ براثر گسترش و تشدید آن با مداخله قدرت های بزرگ در سال ۱۳۶۷ به پایان رسید. تا پایان سال ۶۲ همه تلاش های عراق بر این موضوع متمركز بود كه كارایی جزیره خارك را برای صدور نفت ایران مختل كند، ولی تعد د نقاط بارگیری كه برای ۶‎/۵ میلیون بشكه در روز طراحی شده بود - و تأسیسات محافظت شده، به ایران اجازه می داد از هدر رفتن نفت جلوگیری كند و بلافاصله از یك نقطه بارگیری به نقطه دیگر روی آورد. نقاط بارگیری مورد اصابت قرار گرفته نیز نسبتاً به راحتی تعمیر می شدند و این امر تلاش عراق را برای وارد آوردن آسیب بعدی برای اخلال یا توقف كامل صادرات نفت ایران با شكست همراه كرد. اما از سال ۱۳۶۳ به بعد تحولی در وضعیت منطقه ایجاد شد؛ زیرا عراقی ها برای قطع صادرات نفت ایران حوزه عملیاتی را تا منطقه شمال قطر گسترش دادند و به صورت آشكار از دولت فرانسه هواپیمای «سوپر اتاندارد» و موشك های « اگزوست» دریافت كردند تا توان دریایی خود را افزایش دهند. پیش از این، عراقی ها با موشك های ساحل به دریا یا با هواپیما و هلی كوپتر های معمولی به اهداف دریایی حمله می كردند، اگر چه این حملات دقیق نبود، اما عراقی ها با گرفتن موشك های ضد كشتی اگزوست، كه قیمت هر یك از آنها بیش از یك میلیون دلار بود، فعالیت گسترده ای را آغاز كردند و در مجموع تا پایان جنگ از یكهزار و ۲۰۰ فروند موشك اگزوست استفاده كردند.

عراق برای تحقق اهداف خود در حمله به تأسیسات نفتی و نفتكش های ایران، به سلاح های جدید و گسترش عملیات هوایی نیاز داشت. به این منظور، طارق عزیز در پایان سال ۱۳۶۲ تقاضای خرید پنج فروند هواپیمای «سوپر اتاندارد»، مجهز به موشك های «اگزوست» را تسلیم پاریس كرد. فرانسه اجازه داد خلبانان عراقی به طور محرمانه در یك پایگاه هوایی فرانسه در حوالی شهر «برست» آموزش ببینند. هواپیمای سوپر اتاندارد كه علی رغم اعتراض های ایران به عراق تحویل داده شد، نیروی هوایی عراق را متحول كرد. به نوشته یكی از نشریه های آمریكایی، به نقل از منبع خود در وزارت دفاع فرانسه، حتی خلبانان فرانسوی نیروهای عراقی را در جنگ نفتكش ها یاری دادند.

مرحله جدید حملات عراق در سال های ۱۳۶۴ و ۱۳۶۵ متعاقب روابط جدید عراق با آمریكا آغاز شد و در نتیجه عراق سطح استراتژی حمله به اهداف مهم خود را ارتقا داد. در این مرحله، تجهیزات ارسالی به عراق از نظر حجم و كیفیت تغییرات اساسی كرد. فرانسه به درخواست های جدید عراق برای دریافت ۲۴ فروند میراژ پاسخ مثبت داد. تحویل هواپیماهای میراژ اف-۱ توانایی نیروی هوایی عراق را برای هدف قرار دادن خطوط حمل و نقل دریایی و بویژه خطوط نفتی ایران افزایش داد و همین امر باعث شد تا برای نخستین بار این هواپیماها به پالایشگاه اصفهان حمله و آن را بمباران كردند.

عراقی ها همچنین پالایشگاه نفت تبریز را در مرداد ۱۳۶۵ بمباران كردند. حملات عراق به جزیره لارك و سیری در تابستان سال ۱۳۶۵ بیان كننده تحول اساسی در حملات هوایی عراق و استفاده از روش سوختگیری در آسمان برای حمله به اهداف در عمق خاك ایران بود.

در جنگ نفتكش ها در حالی كه در ۳ سال اول جنگ فقط به ۴۸ كشتی بازرگانی حمله شده بود، در سال ۱۳۶۳ به ۷۱ كشتی بازرگانی حمله شد و در سال های ۶۴ و ۶۵ در مجموع بیش از ۱۲۰ هدف مورد حمله قرار گرفت.همچنین تلفات انسانی ناشی از این حملات در سال های ۶۳ تا ۶۵ به ۱۷۸ نفر رسید.

عراق با حمله به نفتكش ها و تأسیسات نفتی، موجب كاهش صادرات ایران شد.

ایران در سال ۱۳۶۳ به میزان ۱‎/۳۶ میلیون بشكه، سال ۶۴ به میزان ۱‎/۸ میلیون بشكه و در سال ۶۵ به میزان ۱‎/۵ میلیون بشكه نفت در روز صادر كرد. در آمد نفتی ایران ۱۰‎/۹ میلیارد دلار در سال ۱۳۶۳ و ۱۲‎/۵۹ میلیارد دلار در سال ۶۴ و ۶‎/۸۱ میلیارد دلار در سال ۶۵ بود.

در سال ۱۳۶۵ علاوه بر كاهش صدور نفت ایران، به دلیل كاهش قیمت نفت عملاً درآمد نفتی ایران، به كمترین میزان در سال های جنگ رسید. در نتیجه، ایران علاوه بر تحمل هزینه های بسیار، مجبور شد در قیمت نفت تخفیف های زیادی بدهد تا با امكان ادامه فروش ، همچنان از درآمدهای نفتی برخوردار شود.

● مقابله به مثل در جنگ نفتكش ها

سیاست ایران درباره مردم عراق و تفكیك مردم از حكومت بعث و همچنین نقش تاریخی ثبات بخشی ایران در خلیج فارس و نیاز به امنیت در منطقه برای صدور نفت، موجب شد تا ابتدا در برابر حملات عراق به نفتكش ها و شهرها هیچ واكنشی نشان ندهد، ولی ضرورت جلوگیری از افزایش فشار عراق به ایران و بازداشتن آن كشور موجب شد تا سیاست مقابله به مثل را اتخاذ كند.

سیاست مقابله به مثل در خلیج فارس از سال ۱۳۶۳ آغاز شد. چنانكه در سال های ۶۱ و ۶۲ باوجود حملات عراق به خارك و نفتكش ها (دركل ۳۸ مورد) ایران هیچ واكنشی از خود نشان نداد، تا این كه از نیمه دوم سال ۱۳۶۲ با انتشار گزارش تحویل هواپیمای «سوپر اتاندارد» به عراق، نگرانی ایران افزایش یافت. در آن زمان نخست وزیر وقت مهندس موسوی گفته بود: «اگر خلیج فارس برای ایران نا امن شود، برای همه كشورها نا امن خواهد شد.» از این رو ایران با هدف بازدارندگی، موضوع مسدود كردن تنگه هرمز را مطرح كرد.» امام راحل نیز خطاب به كشورهای منطقه و كشورهایی كه از نفت استفاده می كنند هشدار داد دولت ایران با قدرت تنگه هرمز را مسدود می كند، اما نظر به این كه ماهیت سیاست های آشوب طلبانه حزب بعث- به دلیل نگرانی از شكست در جنگ- منشأ بحران آفرینی در خلیج فارس ارزیابی می شد لذا از قرار گرفتن در مسیر سیاست های عراق اجتناب شد و به همین دلیل ایران در تحلیلی كه از اهداف و ماهیت سیاست های عراق داشت به جای مسدود كردن تنگه هرمز سیاست جدیدی را اتخاذ كرد و در اردیبهشت ۶۳ نخستین مقابله به مثل ایران، حمله به نفتكش دشمنی بود. در این مرحله از اقدام های دریایی و هوایی ارتش استفاده می شد و طبق آمارهای موجود در مجموع در سال۶۳ عراق به ۵۳ نفتكش ایرانی حمله كرد در حالی كه واكنش ایران حمله به ۱۸ نفتكش عراقی بود.

در تابستان سال۱۳۶۴ عراق موج جدیدی از حملات گسترده را به خارك از سر گرفت؛ چنانكه شصت بار حمله هوایی در این دوره شش ماهه به ثبت رسید. با این حملات، نگرانی های ایران تشدید شد؛ زیرا علاوه بر خساراتی كه متحمل شده بود سیاست مقابله به مثل تأثیر چندانی نداشت. در این مرحله عراق ۳۳ نفتكش و ایران ۱۴ نفتكش را مورد هدف قرار دادند. در نتیجه ایران بازرسی از كشتی ها را در تنگه هرمز آغاز كرد.

ایران برای بار دیگر سیاست های خود را برای دشمنان اعلام كرد: «روزی كه ما نتوانیم از خلیج فارس نفت صادر كنیم، خلیج فارس برای هیچ كس نباید آماده صدور نفت باشد. اگر یك كشتی از ما زده شود، كشتی های دیگری هم زده می شود، حالا از هر كس می خواهد باشد.»

در شهریور۱۳۶۴ فرمان امام (ره) برای تشكیل سه نیرو در سپاه نقطه عطفی در گسترش فعالیت های سپاه در منطقه خلیج فارس بود تا با امكانات كم و با روش های جدید و كم هزینه سیاست های مقابله به مثل را دنبال كند.

در سال۱۳۶۵ سپاه مقابله به مثل را آغاز كرد. در حالی كه عراق به ۶۶ نفتكش حمله كرد. ایران ۴۱ نفتكش را مورد حمله قرار داد. در واقع تعداد حملات در سال۶۴ فقط ۴۷ مورد بود ولی در سال بعد به یكصد و هفت مورد افزایش یافت. علاوه بر این، سپاه در سال،۶۵با عملیات كربلای،۳ اسكله العمیه را تصرف و عراق را برای مدتی از این پایگاه دریایی محروم كرد.

در همان سال به موازات حمله به نفتكش ها در مقایسه با سال قبل، قیمت نفت نیز به طور بی سابقه ای كاهش یافت، چنان كه از ۲۶دلار به ۶دلار رسید. درآمد ارزی ایران در این سال فقط شش میلیارد دلار بود كه بخش اعظم آن برای ادامه جنگ استفاده می شد.

● حضور آمریكا در خلیج فارس

موقعیت نظامی ایران پس از تصرف منطقه فاو، كویت را نگران كرد كه ایران نسبت به حمایت های آن كشور از عراق واكنش نشان دهد و در وضعیتی كه ایران پیروزی جدیدی در منطقه شرق بصره به دست آورد و عراق مرحله سوم جنگ نفتكش ها را شروع كرده بود دولت كویت در تاریخ سیزده ژانویه۱۹۸۷م (۲۳ دی۱۳۶۵) از سفارت آمریكا خواست تا نفتكش های كویت با نصب پرچم آمریكا از حمایت دریایی این كشور برخوردار شوند. كویت به شوروی نیز درخواست مشابهی داد. ابتدا ایالات متحده واكنش خاصی نسبت به این خواست نشان نداد، اما وقتی واشنگتن دانست شوروی حاضر شده است پرچم خود را روی یازده كشتی كویتی نصب كند، بلافاصله پذیرفت آن یازده كشتی را زیر پرچم خود محافظت كند. از این رو در تاریخ ۲۱جولای ۱۹۸۷ (۳۰ تیر۱۳۶۶) نخستین پرچم آمریكا بر نفتكش های كویتی برافراشته شد و نخستین كاروان (تحت اسكورت) براساس برنامه ریزی زمان بندی شده در ۲۲جولای (۳۱تیر ۶۶) وارد خلیج فارس شد. برخورد نفتكش «بریجتون» با مین، پیش درآمد برخوردهای میان نیروهای ایران و آمریكا بود، چنانكه در هشتم اكتبر (شانزده مهر۶۶) بالگردهای آمریكایی به قایق های ایرانی تیراندازی كردند و متقابلاً ایران نیز اعلام كرد در تاریخ ۲۲نوامبر (اول آذر) به چهار فروند بالگرد آمریكا تیراندازی كرده است. آمریكا همچنین سكوهای نفتی ایران را مورد تهاجم قرار داد.برخی از تحلیلگران معتقدند حادثه كشتی «بریجتون» از لحاظ سیاسی به ضرر آمریكا تمام شد و اگر ایران اقدام تلافی جویانه انجام می داد این ضرر بیشتر می شد. در هر صورت درگیری ایران و آمریكا با حملات متقابل ادامه یافت. در این مرحله، گرچه آمریكا هدفش اسكورت نفتكش ها و تأمین امنیت آمد و شد كشتی ها در خلیج فارس بود، ولی آمارها نشان می دهد دامنه درگیری ها با گذشت زمان رو به افزایش گذاشت.در حالی كه در سال ۱۹۸۶م (۱۳۶۵) در مجموع به یكصد و یازده هدف دریایی حمله شد، ولی در سال۱۹۸۷م (۱۳۶۶) این آمار به ۱۷۹ هدف افزایش یافت، كه از این تعداد ۸۸هدف را عراق و ۹۱ هدف را ایران مورد حمله قرار داد در حالی كه این آمار در سال قبل، ۶۶هدف از سوی عراق و ۴۵ هدف از سوی ایران بود. علاوه بر این، انفجار دفتر هواپیمایی «پان امریكن» در كویت و اصابت موشك به بندر الاحمدی كویت نشان داد، حضور آمریكا به دلیل اهداف و ماهیت آن، ناامنی بیشتری را به دنبال دارد. بسیاری از ناظران و تحلیلگران، رویارویی ایران و آمریكا را نشان دهنده فشار آمریكا و متحدانش برای واداشتن ایران به پذیرش قطعنامه ۵۹۸ و ترك عملیات نظامی و ورود به مرحله سیاسی و دیپلماسی عنوان كردند.

سرانجام با تصویب قطعنامه۵۹۸ در تاریخ ۳۰تیر ۱۳۶۶ در شورای امنیت سازمان ملل، روند درگیری در منطقه خلیج فارس در زمستان ۱۳۶۶ روبه كاهش گذاشت. یكی از عوامل مهم در پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران، تغییر استراتژی حمایت مستقیم از صدام، تحت پوشش حفظ صلح و امنیت بین المللی در خلیج فارس و جلوگیری از تبلیغات جهانی برضد ایران وجنگ طلب دانستن این كشور بود.

حمیرا حیدریان

منابع:

منصوری لاریجانی، اسماعیل، تاریخ دفاع مقدس

درودیان، محمد، نقد و بررسی روند پایان جنگ

اسكندری، محمد، جنگ تحمیلی از دیدگاه حقوق بین الملل