خانواده و آداب پرسه در دنیای مجازی

ما نمی گوییم دقیقاً در این لحظه, اژدهایی در اتاق نشیمن با چشم هایی قرمز و دودی که از لای لب های نیمه بازش بیرون می جهد, به شما خیره شده است, یا بمبی خنثی نشده در خانه دارید که هر لحظه ممکن است شما و اعضای خانواده تان را به هوا بفرستد, نمی گوییم ناشناسی نیش چاقویی را زیر گلوی تان گذشته و یک عطسه شما یا او موجب مرگ می شود ما می گوییم آن رایانه متصل به اینترنت, چاقوی دولبه ای است که می تواند رفیقی شفیق یا دشمنی خطرناک باشد

ما نمی‌گوییم دقیقاً در این لحظه، اژدهایی در اتاق نشیمن با چشم‌هایی قرمز و دودی که از لای لب‌های نیمه‌‌بازش بیرون می‌جهد، به شما خیره‌شده است، یا بمبی خنثی‌نشده در خانه دارید که هر‌لحظه ممکن است شما و اعضای خانواده‌تان را به هوا بفرستد، نمی‌گوییم ناشناسی نیش چاقویی را زیر گلوی‌تان گذشته و یک عطسه شما یا او‌ موجب مرگ می‌شود... ما می‌گوییم آن رایانه متصل به اینترنت، چاقوی دولبه‌ای ‌است که می‌تواند رفیقی شفیق یا دشمنی خطرناک باشد.

اگر رایانه، رفیق شفیق شما و خانواده‌تان شود شاید اوقات بیکاری شما و آنها را پر کند، در پژوهش‌های علمی ‌برایتان منبعی مناسب باشد یا اطلاعات‌تان را از جهان پیرامون به‌روز نگه دارد، اما اگر قرار باشد دشمنی خطرناک شود می‌تواند آبروی‌تان را به باد بدهد، وقت‌تان را تلف کند، شما را به خودش معتاد کند، عزیزان‌تان را از شما دور کند و حتی سبب فروپاشی خانواده‌تان شود.

این که رایانه متصل به اینترنت برای شما و خانواده‌تان رفیقی شفیق باشد یا دشمنی خانمان‌برانداز به چگونگی استفاده‌تان از فضای مجازی بستگی دارد. در واقع، اینترنت به خودی خود، مفید یا مضر نیست، بلکه ابزاری است که ماهیتش به واسطه شیوه استفاده از آن تغییر می‌کند.

در این گزارش مجموعه‌ای از روش‌های پیشگیرانه در استفاده از اینترنت را به شما ارائه می‌کنیم که مورد تایید پلیس فتا (فضای تبادل اطلاعات) هستند. بخشی از این روش‌ها مربوط به استفاده زوج‌ها از اینترنت است اما از آنجا که کودکان و نوجوانان در برابر خطرات دنیای مجازی آسیب‌پذیرترند شمار زیادی از این شیوه‌ها مربوط به چگونگی نظارت بر فرزندان در فضای مجازی است.

مطمئن باشید بر خلاف برخی تبلیغات نادرست که می‌گویند در کشورهای دیگر والدین درباره وضعیت استفاده فرزندانشان از اینترنت بی‌خبرند، اتفاقا مقالات خارجی فراوانی نیز به ارائه توصیه‌هایی درباره راه‌های نظارت پدر و مادرها بر شیوه استفاده فرزندانشان از اینترنت اختصاص دارند.

● گوشه دنج، بی‌گوشه دنج

یکی از مهم‌ترین تصمیم‌ها برای کاهش خطرات احتمالی استفاده از فضای مجازی، مکانی است که برای رایانه در خانه انتخاب می‌کنید. باید رایانه را در مکانی پر رفت و آمد از خانه قرار دهید.

فرزندان شما در سنین مختلف کنجکاوی‌هایی درباره برخی مسائل دارند که مرجع پاسخ به آنها باید شما یا فردی قابل اطمینان باشد. اگر آنها به شما اعتماد نکنند و تصمیم بگیرند پاسخ پرسش‌هایشان را شخصا و از طریق اینترنت پیدا کنند ممکن است به منابعی برخورد کنند که به هیچ‌وجه قابل اطمینان نیستند و حتی مطالبی خلاف واقع ارائه می‌دهند.

قرار دادن رایانه در چنین مکانی حس کنجکاوی فرزندانتان را درباره برخی مسائل خاص، کنترل می‌کند.

● از کی تا کی ؟

زمان استفاده از اینترنت را برای فرزندانتان محدود کنید. اعتیاد به اینترنت مثل انواع دیگر اعتیاد، ناآگاهانه، موذیانه و به مرور زمان ایجاد می‌شود. ساعت‌های استفاده از اینترنت، آرام‌آرام بیشتر می‌شود و کار به جایی می‌رسد که فرد استفاده‌کننده، ساعت‌های طولانی از شبانه‌روزش را صرف کار با رایانه می‌کند.

به همین دلیل تعیین زمانی مشخص برای استفاده از اینترنت، تا حد زیادی از امکان معتاد شدن به آن می‌کاهد. اعتیاد به اینترنت فقط اعضای کم‌سن و سال خانواده را تهدید نمی‌کند و اتفاقا بزرگ‌ترها نیز در خطر معتادشدن به فضای مجازی هستند. به همین دلیل قانون ساعات مشخص برای استفاده از رایانه، نه‌تنها برای کوچک‌تر‌های خانواده است، بلکه بزرگ‌تر‌ها هم باید خودشان را ملزم به تبعیت از آن کنند.

شاید باورنکردنی به نظر بیاید اما زوج‌هایی هستند که بر سر همین اعتیاد به فضای مجازی، قربانی طلاق عاطفی شده‌اند چرا که اعتیادشان باعث شده فرصت‌ گپ‌زدن، بیرون‌رفتن و مشورت‌کردن در زمینه‌های مختلف را با شریک زندگی‌شان از دست بدهند و به جای آن ساعت‌های حضورشان در خانه را به وبگردی یا گفت‌وگو با دوستان در فضای مجازی بگذرانند.

گاهی یکی از طرفین، این وضعیت را طاقت نمی‌آورد و دست آخر متوسل می‌شود به دادگاه خانواده و طلاق حقوقی، گاهی هم هر دو طرف چنان در فضای مجازی غرق می‌شوند که بدون هیچ شکایتی، همه اوقاتشان پای صفحه نمایشگر رایانه می‌گذرد و آنقدر مشغولند که حتی وقت و حوصله دم‌زدن از طلاق را هم ندارند.

● شما شبح نمی‌شوید

خیلی‌ها فکر می‌کنند همین که اتصال به اینترنت را یاد گرفتند و فهمیدند چطور می‌شود صندوق پستی مجازی ایجاد کرد و چگونه آنلاین گفت‌وگو کرد یعنی همه مسائل مربوط به اینترنت را یاد گرفته‌اند و حرفه‌ای شده‌اند. برخی از همین آدم‌ها، به خودشان اجازه می‌دهند با هویتی جعلی هر رفتار ناشایستی را که در دنیای واقعی حق انجامش را ندارند در دنیای مجازی عملی کنند چون به خیالشان، صرفا با تغییر نام و عکس‌شان می‌توانند به شبح تبدیل شوند و هیچ‌کس قادر نیست ردشان را بگیرد، اما اشتباه می‌کنند.

در فضای مجازی هرقدر حرفه‌ای باشید، هر قدر از تغییر هویت واقعی‌تان دور شوید، هر قدر تلاش کنید از خود ردی باقی نگذارید، باز هم فراموش نکنید که قابل پیداشدنید. همیشه کسانی حرفه‌ای‌تر از شما پیدا می‌شوند که نه‌تنها می‌توانند ردپایتان را در دنیای مجازی پیدا کنند و هویت واقعی‌تان را آشکار کنند، بلکه می‌توانند به واسطه همان ردپاها به خصوصی‌ترین اطلاعات‌تان نیز دست پیدا کنند.

● مجهز و هوشیار باشید

بسیار مهم است که رایانه را مجهز به نرم‌افزارهای ویژه تامین امنیت در اینترنت کرده باشید. این نرم‌افزارها رایانه شما را در برابر هکرها، جاسوس‌افزارها و ویروس‌ها ایمن می‌کنند، اما همیشه در نظر داشته باشید که امکان دارد رایانه شخصی شما به دلیل به‌روزنشدن آنتی‌ویروسش یا ابداع ویروسی بسیار جدید در فضای مجازی یا مواجهه با هکری بسیار حرفه‌ای در معرض خطر باشد و حتی ابزارهای امنیتی هم از پس حفاظت از رایانه‌تان برنیایند به همین دلیل است که پیشنهاد می‌کنیم در فضای مجازی، همیشه محتاط باشید و در ضمن، اطلاعات بسیار خصوصی‌تان همچون مدارک خاص یا عکس‌های خانوادگی را در رایانه نگه ندارید و آنها را در لوح فشرده (سی‌دی) ذخیره کنید.

والدین می‌توانند علاوه بر آنتی‌ویروس‌ها، رایانه‌شان را به نرم‌افزارهای «نظارت والدین بر اینترنت» نیز مجهز کنند. یکی از این گونه نرم‌افزارهای رایگان در وبگاه دبیرخانه شورای عالی اطلاع‌رسانی به نشانی اینترنتی www.scict.ir وجود دارد و شما می‌توانید با کلیک بر آن، روی رایانه شخصی‌تان نصبش کنید تا از فعالیت اینترنتی فرزندتان آگاه شوید.

در بسیاری از کشورها والدین نرم‌افزارهایی مشابه این نرم‌افزار را روی رایانه‌های خانگی نصب می‌کنند تا وضعیت استفاده از اینترنت را توسط فرزندانشان در خانه زیر نظر داشته باشند. این نرم‌افزار تشخیصی خودکار و هوشمندانه از تصاویر دارد و به مقدار زیادی از پخش تصاویر نامناسب و مستهجن جلوگیری می‌کند و به والدین گزارشی از وبگاه‌هایی که فرزندان به آنها سر زده‌اند، ارائه می‌دهد. با این حال به یاد داشته باشید که همین نرم‌افزارها نیز محدودیت‌هایی دارند، صاحب هوش انسانی نیستند و هرگز جای پدران و مادرانی وظیفه‌شناس را که بر عملکرد فرزندانشان در اینترنت نظارت دارند نمی‌گیرند. به همین دلیل فقط به نصب نرم‌افزارهای تخصصی روی رایانه بسنده نکنید و همیشه به شکلی نامحسوس فعالیت‌های فرزندتان را در فضای مجازی کنترل کنید.

به طور کلی رایانه شما باید با سه محافظ اصلی ایمن شود که عبارتند از‌: ضدویروس، ضدجاسوس‌‌افزار و دیواره آتش (فایروال).

هر یک از این سه محافظ وظایفی برای امن نگهداشتن رایانه دارند و اگر نباشند بخشی از دیواره حفاظتی رایانه شما نفوذپذیر می‌شود و استفاده کننده از آن را در خطر قرار می‌دهد. برای آشنایی با این محافظ‌ها و خریداری آنها، باید با یک متخصص رایانه و فروشنده نرم‌افزار امین و قابل اعتماد در تماس باشید و از او مشورت بخواهید.

● قرارداد بنویسید

برای استفاده از اینترنت یک گروه تشکیل دهید. می‌دانید کار گروهی یعنی چه؟ در کار گروهی شما با جمعی از افراد، در فعالیتی مشترک برای رسیدن به هدفی مشترک شریک می‌شوید. حالا فکر می‌کنید این که می‌گوییم برای استفاده از اینترنت باید مثل یک گروه کار کنید یعنی چه؟

فعالیت مشترک در این ماجرا، استفاده از اینترنت و هدف مشترک، بهره‌بردن از این ابزار برای کسب اطلاعات است، اما برای انجام فعالیتی مشترک باید حدود و اختیارات هر یک از اعضای گروه و پستی‌ها و بلندی‌های مسیر برای دستیابی به هدف معلوم شود. بنابراین باید برای فرزندانتان توضیح دهید که دقیقا چه کاری در استفاده از اینترنت درست و چه کاری نادرست است. برای نمونه انواع وب‌سایت‌هایی را که برای بازدید مناسبند به آنها معرفی کنید و درباره اتاق‌های گفت‌وگو یا انجمن‌های بی‌خطر که می‌شود در آنها عضو شد، برایشان توضیح دهید. آنها را با سایت‌هایی که مناسب سن‌شان هستند و شیوه پژوهش در اینترنت آشنا کنید. حتما می‌دانید که در این زمینه لازم است پیشتر سایت‌های مناسب کودکان را شناسایی کرده باشید.

باید بدانید که اتاق‌های گفت‌وگوی ویژه بزرگسالان با نماد alt. مشخص می‌شوند و امکان دارد مطالبی که در آنها مطرح می‌شوند مناسب کودکان یا نوجوانان نباشند.

شاید بهتر باشد برای خانواده قراردادی درباره شیوه استفاده از اینترنت بنویسید. در این قرارداد شما از فرزندتان به شکلی رسمی‌ و جدی تعهد می‌گیرید که به هیچ وجه و در هیچ شرایطی شماره تلفن، نشانی و کلمه عبورش را برای ورود به صندوق پستی مجازی‌اش در اختیار دوستان آنلاینش قرار ندهد؛ هرگز به صورت شخصی با افراد آنلاین ملاقات نکند؛ اگر در شرایطی قرار گیرد که احساس کند ناامنی یا خطر در محیط آنلاین را داشته باشد بلافاصله شما را در جریان قرار دهد و خلاصه این که بر سر تعهدات و توافقاتی که درباره ورود به سایت‌های مختلف با او کرده‌اید، وفادار باقی بماند. شما هم در این تعهدنامه به او متعهد می‌شوید تا زمانی که او به این اصول و قوانین متعهد است اینترنت را به عنوان امتیازی در اختیارش می‌گذارید و اگر مشکلی پیش آمد به عنوان یک راهنما کمکش خواهید کرد.

شاید به نظرتان عجیب باشد که در خانه قراردادی برای یک نوع رفتار خاص نوشته شود یا حتی گمان کنید که این کار از صمیمیت فضای خانه می‌کاهد اما در اشتباهید؛ چون گاهی نوشتن یک قرارداد، روش تربیتی صحیحی است که به فرزندانتان، تعهد، وفاداری و عمل به قوانین و مقررات را یاد می‌دهد ضمن آن که شما با این عمل به او می‌فهمانید که انسانی بالغ و صاحب مسوولیت و جایگاه اجتماعی است.

غریبه‌ها‌، غریبه‌اند!

این گام، فقط مربوط به فرزندان خانواده نیست و بزرگ‌تر‌ها هم باید همیشه آن را در نظر داشته باشند. موضوع شاید خیلی ساده به نظر بیاید اما خیلی‌ها، چه کوچک، چه بزرگ، همین اصل ساده را فراموش می‌کنند و بدجوری خودشان را گرفتار می‌کنند.

به بچه هابیاموزید‌ هر‌فردی در دنیای مجازی شاید کسی باشد که درباره سنش، جنسیتش و موقعیتش دروغ می‌گوید و می‌خواهد آنها را فریب دهد. اصلی که درباره‌اش هشدار می‌دهیم این است: به هیچ فرد آنلاینی در دنیای مجازی اعتماد نکنید. مهم نیست چه مدت با او چت کرده‌اید، مهم نیست چه میزان از اوقات شبانه‌روزتان را صرف گفت‌وگو با او کرده‌اید، مهم نیست که او چقدر خوب و دوست‌داشتنی و قابل اعتماد به نظر می‌رسد، مهم این است که او به هر حال یک غریبه است که هیچ اطمینانی درباره این که واقعا هویتش همان باشد که در فضای مجازی تعریف کرده، وجود ندارد و حتی اگر هم صادق بوده باشد به هرحال غریبه‌ای‌ است که معلوم نیست در آینده از اطلاعاتی که شما به او داده‌اید چگونه استفاده کند.

چه بسا زوج‌هایی که همین قانون را از یاد برده‌اند و درگیر مسائلی شده‌اند که منجر به فروپاشی خانواده‌هایشان شده است.

چندی پیش ماجرای زنی را شنیدم که زندگی خانوادگی‌اش در آستانه نابودی بود: همسر او شغلی دارد که می‌تواند تمام طول روز در اداره به اینترنت نیز متصل باشد. او پس از مدتی که با فضای مجازی و امکانات گفت‌وگوی اینترنتی آشنا شد دوستانی از جنس مخالف پیدا کرد. گفت‌وگوهای آنها، آن طور که مرد اعتراف می‌کند در روزهای اول در حد گپ و گفت‌های کاری بود، اما به مرور زمان جهت گفت‌وگوها تغییر کرد و به مسائل شخصی رسید و هرروزه شد و نوعی دلبستگی میان مرد و یکی از دوستان مجازی‌اش که زنی جوان بود به وجود آمد و کار به جایی رسید که مرد لپ‌تاپ خرید و در خانه نیز تمام وقتش را صرف گفت‌وگو با آشنای مجازی‌اش می‌کرد. اعتراض‌های همسرش هیچ فایده‌ای نداشت. هر بار، پس از هر جر و بحث خانوادگی، او تصمیم می‌گرفت گفت‌وگو کردن با دوست ندیدنی‌اش را متوقف کند، تلاشش بی‌فایده بود.

مرد به گفت‌وگو در فضای مجازی اعتیاد پیدا کرده بود و دوست خاص مجازی‌اش دیگر برایش غریبه نبود، بلکه صمیمی‌ترین آشنایش محسوب می‌شد که از همه رازهای خانوادگی‌اش هم باخبر شده بود.

شاید اگر همسر مرد، با فضای مجازی آشنایی بیشتری داشت می‌توانست خطر را بموقع تشخیص دهد و واکنشی بجا نشان دهد اما او به فضای مجازی علاقه‌ای نداشت و به همین دلیل، علت واقعی آنلاین‌بودن دائمی ‌شوهرش را نمی‌فهمید. تا روزی که زن بر حسب اتفاق و در خانه یکی از آشنایان، مطالبی درباره زندگی خصوصی‌ و روابطش با شوهرش را در وبلاگی دید. نویسنده وبلاگ، ارتباط او و همسرش را در قالب یادداشت‌هایی نقد کرده بود و در زیر هر یادداشت نیز گروهی از خوانندگان وبلاگ، نظرات‌شان را درباره زندگی خصوصی زن و مرد نوشته بودند! حتما می‌دانید وبلاگ متعلق به چه کسی بود؟ همان دوست مجازی ظاهرا قابل اعتماد.

ماجرای آنها به همین جا ختم نشد. زن در این لحظه، تازه فهمید که دلیل تایپ‌های بی‌امان همسرش در طول شبانه‌روز چیست، شب‌ها با چه کسی از طریق رایانه، گفت‌وگو می‌کند و بلندبلند می‌خندد، چرا مایل نیست کسی بجز خودش، نامه‌های مجازی را که به او ارسال شده‌اند، ببیند و... .

حدس زن درست بود، ارتباط شوهرش با غریبه همیشه آنلاین دنیای مجازی، پیچیده‌تر از آن چیزی بود که او گمان می‌کرد و همین ماجرا کار را به جایی رساند که آنها با وجود چندین سال زندگی مشترک در کنار یکدیگر، تصمیم به جدایی گرفتند.

با این حال فروپاشی خانواده تنها نتیجه این نوع ارتباط‌ها و اعتمادکردن‌های بیجا نیست، گاهی ارائه اطلاعات خصوصی خانواده در اینترنت بویژه از سوی کودکان باعث می‌شود آنها در خطر ربوده‌شدن یا سوءاستفاده جنسی در سایت‌های غیر اخلاقی قرار بگیرند! باید به آنها بفهمانید هر فردی در دنیای مجازی شاید یک دروغگو باشد که درباره سنش، جنسیتش و موقعیتش دروغ می‌گوید و می‌خواهد آنها را فریب دهد.

شبکه‌های فیس‌بوک و گوگل‌پلاس که بیشتر نوجوان‌ها و جوان‌های خانواده ممکن است جذب آنها شوند نیز از جمله دروازه‌های دوستیابی و ارتباطات اجتماعی محسوب می‌شوند که طبیعتا پدر و مادر وظیفه دارند هرازگاه به صفحه فرزندشان در این فضاها سر بزنند و پروفایل او را بررسی کنند تا مطمئن شوند که عکس‌ها و مسائل غیراخلاقی در آنها وجود ندارد.

نکته دیگر درباره نامه‌های مجازی ناشناس است، به یاد داشته باشید و به فرزندانتان نیز بیاموزید حتی جذاب‌ترین عنوان‌ها نیز نباید وسوسه‌تان کنند که این نوع نامه‌ها را باز کنید. بازکردن این نوع نامه‌ها انواع دردسرها را برای شما به ارمغان می‌آورند. شاید کسی قصد دارد با رخنه در رایانه شما اطلاعات‌تان را بدزدد، شاید کسی می‌خواهد از هویت شما در دنیای مجازی برای ارسال مطالب نادرست استفاده کند، شاید نامه‌ها حاوی مطالب غیراخلاقی باشند و جالب است بدانید که بازکردنشان پیامی ‌برای فرستنده ارسال می‌کند که به او می‌فهماند شما مشتری این نوع مطالب هستید و از آن به بعد هر روز شمار زیادی مطالب ناجور دریافت کنید، شاید با بازکردن این نامه‌ها و بارگذاری فایل‌های همراهشان، رایانه‌تان ویروسی شود و همه اطلاعات مهم داخلش را از دست بدهید و... .

به او بیاموزید شاید از بین میلیون‌ها انسان روی کره زمین شماری بسیار بسیار اندک واقعا شانس می‌آورند و برنده یک قرعه‌کشی یا ارثیه‌ای از مرجعی ناشناس می‌شوند اما شمار این آدم‌ها همان‌طور که گفتیم بسیار اندک است و اگر تعدادشان را نسبت به میلیون‌ها کاربر اینترنتی بسنجیم آن‌وقت می‌شود گفت این نوع اتفاق‌ها، اغلب محال است و بنابراین نامه‌های مجازی که می‌گویند ثروتمند ناشناسی در کشوری دیگر وصیت کرده ارثیه‌اش را با قرعه‌کشی به یک کاربر اینترنتی خوش‌شانس بدهند و از قضا نام فرزند شما در آن قرعه‌کشی درآمده است یا به او اطمینان می‌دهند که برنده قرعه‌کشی یک شرکت بین‌المللی شده یا کشوری به واسطه همان قرعه‌کشی کذایی تصمیم گرفته ملیتش را به او اعطا کند، فقط حقه‌هایی تکراری برای کلاهبرداری از ساده‌لوح‌های فضای مجازی به شمار می‌رود.

علی یوشی‌زاده