روانشناسی و شبه روانشناسی پرخاشگری

بخشی از شواهد مربوط به نظریهٔ یادگیری اجتماعی, حاصل بررسیهائی است که نشان می دهد پرخاشگری مانند هر پاسخ دیگر, از طریق تقلید آموخته می شود

● چگونه به پرخاشگری شکل سالم و مطلوبی بدهیم؟

کار را بدتر و یپچیده تر نساز.

...همه روزه در دنیا، میلیون‌ها انسان، تحت تأثیر هیجان‌های شدید و خشم‌های آنی و کور، مبادرت به اعمالی نظیر فحاشی، نزاع، چاقوکشی، تیراندازی، جنایت، آتش سوزی، ویرانگری و صدها کردار غیرعادی دیگر نموده و سر از زندان درمی‌آورند. شگفتی در این جا است که قریب به اتفاق همین افراد، پس از ایجاد حادثه، غرق در تعجب، حیرت و تأسف می‌گردند و می‌فهمند این واکنش‌های وحشتناک چگونه، چه طور و با چه نیروی اراده‌ای صورت گرفته است؟ و حتی گاهی باور ندارند که خود باعث این حوادث غیرقابل قبول، حیرت انگیز و وحشتناک بوده‌اند ...! زمانی به‌خود می‌آیند که کار از کار گذشته و دیگر تأسف و پشیمانی، چاره ساز نیست. بیشتر این افراد، پس از حادثه، پیوسته در خواب و بیداری، دچار کابوس و عذاب روحی می‌شوند.

پس بی‌دلیل نبوده است که ‌”فیثاغورس‌“ بی از دو هزار سال پیش گفته است: ‌”خشم با دیوانگی آغاز می‌شود و با پشیمانی پایان می‌پذیرد‌“.

خرد و تجربه به ما می‌گوید خشم خود را به‌گونه‌ای بیرون بریز که نه خود را گرفتار سازی و نه به دیگران آن چنان آسیبی برسانی که فاجعه به بار آورد.

● چرا باید کار از کار بگذرد؟ چرا باید انگشت پشیمانی بگزیم؟

تجربه نشان می‌دهد که اگر فردی بتواند بین خشم و بروز پرخاشگری، فاصله‌ای به وجود آورد و پس از آرام تر شدن با سودجوئی از عقل، سنجیده و منطقی مانع را از میان بردارد و یا آن را دور بزند و یا به آن آسیب مناسب را برساند نه کار از کار می‌گذرد، نه پشیمانی گریبانش را می‌گیرد و نه وبال پرخاشگری، زندگی اش را تیره و تار می‌سازد.

▪ روانشناس‌ها دو راه‌کار را سفارش می‌کنند:

الف) راه‌کار کوتاه مدت:

▪ هروقت به خشم می‌آئید، برای ایجاد فاصله، اعداد فرد یا زوج را از صد یا از هزار به پائین بشمارید.

▪ چند نفس عمیق بکشید.

▪ بنا به ضرب المثل فارسی، ‌”یک لیوان آب خنک میل بفرمائید‌“!

▪ آگاهانه حواس و توجه خود را پرت نمائید. به طور مثال به آسمان و شکل ابرها، به تابش خورشید و ماه، به بازتاب مهتاب بر سطح آب، به گل گلدان یا برگ‌های درختی و گل‌های رنگارنگ باغ، به نگاه معصوم یک کودک، به کوه و دشت و دره و ... بنگرید.

▪ خود را عادت دهید در زمان خشم، به یاد خاطره‌ای شاد و موفق بیفتید. منظره زیبائی که در گذشته، نظرتان را جلب کرده است، از نظر بگذرانید و ...

▪ به دوست عزیزی تلفن بزنید و با او مشکل را درمیان نهید.

ب) راه‌کار دراز مدت:

نظام آموزش و پرورش، برنامه‌های صدا و سیما و جامعهٔ سالم و به سامان رسیده، مسئولیت اصلی را به دوش دارند. در این میان سهم خانواده بسیار برجسته است:

پرخاشگری آموختنی است: در خانواده‌هائی که فرزندان بر بستری از مهر و محبت سنجیده و با اصول علمی تربیت می‌شوند و با نمونه‌های نادرست و بیمار گونهٔ پرخاشگری روبه رو نیستند، فرزندانی آرام و پرتحمل بار می‌آیند.

پرخاشگری تقلیدپذیر است: بخشی از شواهد مربوط به نظریهٔ یادگیری اجتماعی، حاصل بررسیهائی است که نشان می‌دهد پرخاشگری مانند هر پاسخ دیگر، از طریق تقلید آموخته می‌شود. کودکان کودکستان که انواع رفتارهای پرخاشگرانهٔ آدم بزرگسالی را نسبت به عروسک بادی تماشا کرده بودند، بعدها بسیاری از رفتارهای او، از جمله الگوهای نامتداول رفتار پرخاشگرانهٔ او را تقلید خواهند کرد.

اثر قصه‌ها، داستان‌ها، فیلم‌ها و ...

قصه، داستان یا فیلم‌های پر از خشونت و آدم کشی در ایجاد پرخاشگری نقش و اثر پایداری به‌ویژه در کودکان و نوجوانان دارد:

بیشتر بررسی‌ها به این نتیجه اشاره دارند که تماشای خشونت می‌تواند، پرخاشگری در روابط شخصی را، به ویژه در کودکان افزایش دهد.

و باز:

تماشای رفتار پرخاشگرانه، خواه به‌صورت زنده و یا به‌صورت فیلم، میزان رفتار پرخاشگرانه را به اندازهٔ چشم‌گیری افزایش می‌دهد.

جامعهٔ سالم و به سامان رسیده

سرنوشت افراد از سرنوشت جامعه، جدا نیست. برای این که پرخاشگری از میان برخیزد، کاهش یابد و یا شکل سالمی پیدا کند، از نظر اجتماعی، نیاز به‌جامعهٔ سالم و به سامان رسیده‌ای داریم:

روزی که کمترین سرود، بوسه است

و هر انسان برای هر انسان برادری است

روزی که دیگر درهای خانه شان را نمی‌بندند

قفل، افسانه‌ای است و قلب برای زندگی بس است.

جامعه‌ای که حقوق بشر و آزادی را پاس می‌دارد، از زندگی سالم و مرفهی برخوردار است و همه از نعمت آموزش و پرورش بهره مندن.

در جامعه پر از فقر و فلاکت، پر از جمعیت و آدم‌های نیازمند، بیکار، پر از سلطه‌گری و زور، خشونت بیداد می‌کند. فرض کنید در چنین جامعه‌ای فردی برای انجام کار ساده‌ای به اداره‌ای رفته است، آیا برخورد بی تفاوت و یا پر از نخوت و خشونت مأمور دولت، امروز و فردا کردن و رشوه طلبیدن در او خشمی برنمی‌انگیزد؟ آیا انتظار داریم او عصبانی نشود؟

● شناخت و تحلیل علمی

توانائی تحلیل علمی، شناخت و تجربه‌های پیشین فرد، در چگونگی و میزان پرخاشگری فرد، تأثیر فراوانی دارد. فرد فرهیخته و رشد یافته از کنار بسیاری از شرایط خشم برانگیز، ماهرانه، آرام و راحت می‌گذرد. او راه خود را سنجیده برمی‌گزیند و اهداف خود را با برنامه ریزی‌های عینی و اجراپذیر دنبال می‌کند. او بدون این که بی تفاوت شده باشد، بدون این که سلطه پذیر باشد، از خطاهای کوچک و دیگران می‌گذرد. از زمان قدیم گفته‌اند که: ‌”بخشش از بزرگان است‌“. کاربرد عشق و محبت، بخشش و ایثار سهم والائی در این زمینه دارد.

● نقش روانشناس و درمان‌گر

افرادی هستند که اعصاب ضعیف یا به قولی تند و تیز دارند. زودرنج هستند، در برابر کوچک ترین امری که مطابق میلشان نیست، داد و قال راه می‌اندازند، از کوره درمی‌روند، به قولی جوش می‌آورند یا بدخلقی می‌کنند. ممکن است ما با فردی که اختلال شخصیت ضداجتماعی دارد، روبه رو شویم. این فرد بسیار خطرناک است و خشونت او کور و فاجعه‌آمیز است. تنها روانشناس، روانکاو یا روان‌درمان‌گر می‌تواند با شیوه‌های شرطی‌زدائی، روانکاوی و شیوه‌های درمانی دیگر، به درمان بپردازد. موضوع چنین درمان‌هائی از دایرهٔ بحث امروز ما بیرون است و آن را به‌کارشناسان فنی می‌سپاریم.

نویسنده و مترجم

مصطفی علیزاده