بنگر هنر روزه

یکی از مهمترین اعمال بزرگ عبادی که در فلسفه, حکمت و شعر اسلامی به عنوان مهمترین عنصر تزکیه نفس تجلی یافته است, روزه یا صوم است از دیدگاه علما و عرفای اسلامی, پرخوری از آفات هبوط و توقف نفس است که موجب حبس نفس در سرای طبیعت می شود در سلوک عرفانی شاعران و حکمای طراز اول مسلمان, توجه بیش از حد به امور شکم, موجب سنگین شدن روح و افسردگی آن می شود و عکس آن, یعنی امساک و کم خوری اعتدال روح و معنویت را به دنبال دارد

یکی از مهمترین اعمال بزرگ عبادی که در فلسفه، حکمت و شعر اسلامی به‌عنوان مهمترین عنصر تزکیه‌نفس تجلی یافته است، روزه یا صوم است. از دیدگاه علما و عرفای اسلامی، پرخوری از آفات هبوط و توقف نفس است که موجب حبس نفس در سرای طبیعت می‌شود. در سلوک عرفانی شاعران و حکمای طراز اول مسلمان، توجه بیش از حد به امور شکم، موجب سنگین شدن روح و افسردگی آن می‌شود و عکس آن، یعنی؛ امساک و کم‌خوری اعتدال روح و معنویت را به‌دنبال دارد. روزه، ضمن جلوگیری از اشتغال به طعام، موجب سبکی روح نیز می‌شود زیرا، در عدم اشتغال جسم به غذا است که روح یا نفس آدمی یا نفس آدمی توانائی کشف حقایق و رموز عرفانی را دارد.رمضان، در لغت به معنی سنگ گرم است که از سنگ گرم، پای روندگان می‌سوزد و شاید از ریشه ”رمض“ باشد که به معنی سوختن است، چون ماه صیام گناهان را می‌سوزاند در قرآن مجید یک‌بار واژه ”رمضان“ و چهارده‌بار صوم، صیام، صائمین و... آمده است.تنها، در ماه مبارک رمضان است که بیشترین تعالی نفس برای نیل به مقام قدس و توحید شکل می‌گیرد. خداوند باری تعالی در حدیث قدسی می‌فرماید: ”الصوم لی و انا اجزی به“ با این تعبیر، روزه نوعی کشف و شهودنفس است و نیز یکی از مصادیق مفتاح است که در قرآن به آن اشاره شده است زیرا، روزه ”مفتاح غیب“ شهودنفس و حضور آن در آستان مقدس حق است. در حکمت اسلامی، روزه بر دو نوع است؛ روزه عام و روزه خاص. روزه خاص مشتمل بر امساک از نوشیدنی‌ها و خوردنی‌هاست. و روزه خاص، اعراض از ظواهر و منکرات و همه چیزهائی است که با فرامین الهی منافات دارد. متفکران اسلامی، برانجام روزه خاص تأکید دارند.شیخ‌الرئیس، ابن‌سینا، روزه خاص را مهمترین وجه در تکامل نفس ناطقه می‌داند. به‌نظر ابن‌سینا، روزه در تسریع وصول نفس ناطقه به کمال بسیار مؤثر است. ابوحامد غزالی، روزه را نیمی از ایمان می‌داند زیرا، پیامبر فرموده است ”الصوم نصف الایمان“ غزالی هم‌چنین روزه را از مصادیق بارز عبادت‌های پنهانی می‌داند، چون روزه به ظاهر در وجود شخص پیدا نیست ”در میان طاعات و عبادت‌های حق، تنها روزه است که پوشیده است و خلق از آن آگاهی ندارند و صوم شخصی روزه‌دار را می‌بینند.“ غزالی، نیز مانند ابن‌سینا، دو وجه عام و خاص برای روزه قائل است و می‌گوید: ”روزه عموم، نگاهداشت شکم و فرج است، از قضای شهوت و روزه خصوص نگاهداشت چشم و گوش و جوارح از عمل منافات با اخلاق الهی و عرف عام است.“

●روزه و رمضان در شعر فارسی

از همان ابتدا که پدر شعر فارسی، رودکی سمرقندی، کاخ بلند شعر پارسی را بنا نهاد، واژگان روزه، رمضان، صیام و صوم را در آئینه شعر فارسی منعکس کرد:

روزه به پایان رسید و آمد نو عید هر روز بر اسمانت باد امروزا

شد روزه و تسبیح و تراویج به یک‌جای عید آمد و می و معشوق و ملاهی

شاعران دوره اول، قرن سوم و چهارم، اغلب از روزه و رمضان کاربردی سطحی دارند که مشتمل بر رویت هلال عید و سپری شدن روزهای صیام است. فرخی سیستانی هر چند، ماه رضمان را نوعی عید تلقی می‌کند، اما عید رمضان را خجسته‌تر از آن می‌داند:

رمضان اگر بشد فراز آمد عید عید فرخنده زماه رمضان فرخ‌تر

خزان و آمدن عید و رفتن رمضان خجسته باد بر آن میر فرخنده اثر

در قرن ششم با ورود عرفان به شعر فارسی و ظهور شاعران درون‌گرائی نظیر سنائی غزنوی، روزه و رمضان به‌عنوان مهمترین عنصر تزکیه‌نفس، مورد توجه واقع می‌شود. خواجه عبدا.. انصاری روزه را ابزار مهمی برای رسیدن به مقام ”زهد“ می‌داند. سنائی غزنوی روزه را فقط امساک از خوردن و آشامیدن، نمی‌داند بلکه، روزه توام با حقوق اجتماعی را نیکو می‌داند:

در رمضان و رجب مال یتیمان خوری روزه به مال یتیمان مار بود در سلّه

مال یتیمان خوری پس چله‌داری کنی راه مزن بر یتیم دست‌بدار از جامه

سعدی، آموزگار عشق و اخلاق، روزه را امری میمون یا هر عبادتی که ریا و سمعه‌ای در آن وجود داشته باشد مطرود است:

شنیدم که نابالغی روزه داشت به صد محنت آورد روزی به چاشت

اندیشه اخلاق‌گرای سعدی به‌گونه‌ای است که گاهی فرایند غیبت و تهمت را از مبطلات روزه می‌داند. سعدی همچنین در قصیده‌هائی، وداع جانسوزی با ماه مبارک رمضان، ماه ذکر و محفل قرآن می‌نماید:

برگ تحویل می‌کند رمضان بار تودیع بر دل اخوان

بار نادیده سیر، زود برفت دیر نشست نازنین مهمان

نادرالحب حجهٔالاحبات فارغ الخل، عشرهٔ الخلال

ماه فرخنده روی برپیچید و علیک‌السلام یا رمضان

الوداع ای زمان طاعت و خیر مجلس ذکر و محفل قرآن

مهر فرمان ایزدی بر لب نفس در بند و دیوان در زندان

تا دگر روزه با جهان آید پس بگردد به گونه‌گونه جهان

و اما بهترین مضامین و عمیق‌ترین مفاهیم روزه و رمضان در شعر شاعر شوریده مکتب عرفان، مولوی آمده است. ملای روم، با شریعت پیوندی ناگسستنی دارد و از این‌رو با حلول ماه رمضان، ماه معراج و پرورش روح به وجود می‌آید و با جذبه‌ای زایدالوصف با این ماه پربرکت مغازله می‌کند:

ماه رمضان آمد ای یار قمرسیما بربند سر سفره، بگشای ره بالا

ای یاوه هرجائی، وقت‌است که بازآئی بنگر سوی حلوائی تا کی طلبی حلوا

مرغت زخود و هیضه، مانده‌است در این بیضه بیرون شو از این بیضه تا باز شود پرها

شاعر تبتل و استغنا در غزل دیگری از ماه رمضان به‌عنوان یک ”مادر“ یاد می‌کند که نباید دامان پرفیض چنین مادری را به آسانی فروهشت:

سوی اطفال بیامد به کرم ماه روزه مهل ای طفل به سستی طرف چادر روزه

بنگر روی ظریفش بخور آن شیر لطیفش به همان کوی وطن کن، بنشین بر در دروازه

بنگر دست رضا را که بهاری است خدا را بنگر جنت جان را شده پر عبهر روزه

هله‌ای غنچه‌نازان، چه ضعیفی و چه یازان چون رسن باز بهاری بجه از خیبر بر در روزه

مولانا، برخلاف بسیاری از شاعران به‌جای آمدن عید، فرارسیدن روزه را تهنیت می‌گوید. بر فراز بام می‌رود تا هلال ماه را رویت کند و سرمست شود.

مبارک باد آمد ماه روزه رهت خوش باد ای همراه روزه

شدم بر بام تا مه را ببینم که بودم من به جان دلخواه روزه

نظر کردم کلاه از سر بیفتاد سرم را مست کرد آن شاه روزه

عارف بلخی گاهی روزه را عنصر و کیمیای سلامتی جسم و روح می‌داند و هنرهای روزه را بر می‌شمارد:

بربندد دهان از نان کامد شکر روزه دیدی هنر خوردن بنگر هنر روزه

گر روزه ضرر دارد صدگونه هنر دارد سودای دگر دارد، سودای سر دارد

بادیک کند، ایمن از مردن روزه تخمه اثر خوردن، مستی اثر روزه

لسان‌الغیب، حافظ هر چند با شوریدگی و جذبه مولوی به موضوع روزه و رمضان نمی‌پردازد، اما این شاعر بزرگ نیز از برکت صیام بی‌بهره نبوده است. حافظ، در دیوان خود ۵بار واژه ”روزه“ ۳ بار ”رمضان“، ۲ بار ”صیام“ و یک‌بار ”روزه‌دار“ به‌کار برده است. روزه، از دیدگاه حافظ، موهبتی الهی است برای پاکیزه کردن و طهارت روح که نباید با ”پتیاره“ روی و ریا آلوده شود.از این رهیافت می‌توان گفت که حافظ نیز به‌نوعی ”روزه خاص“ و صیام کامل معتقد بوده است و از این‌روست که به تندی بر روزه توام با ریا و هر نوع عبادت ”ریائی“ می‌تازد:

روزه یک‌سو شد و عید آمد و دلها برخاست می زخمخانه به جوش آمد و می باید خواست

باده‌نوشی که در وی روی و ریائی نبود بهتر از زهدفروشی که درو روی و ریاست

غلام همت آن نازنیم که کار خیر بی‌روی و ریا کرد

---