سرخس چهار راه تمدن ایران زمین

شهرستان سرخس با ۵۴۰۷ کیلومترمربع وسعت در استان خراسان رضوی واقع است این شهرستان به علت مجاورت با صحرای بزرگ قره قوم ترکمنستان دارای اقلیمی خشک و بیانبانی است

شهرستان سرخس با ۵۴۰۷ کیلومترمربع وسعت در استان خراسان رضوی واقع است. این شهرستان به علت مجاورت با صحرای بزرگ قره‌قوم ترکمنستان دارای اقلیمی خشک و بیانبانی است.

این ناحیه دارای دو شهر به نام‌های سرخس و مزداوند و دو بخش مرکزی و مرزداران است و براساس سرشماری سال ۷۵ شمسی، ۷۳ هزار و ۶۰۴ نفر جمعیت دارد.

در شهرستان سرخس اقوام مختلفی از جمله بلوچ، سیستانی، ترک، عرب و عشایر کرد سکونت دارند. بنابر شواهد، سرخس با نام اولیه «ساریکا» یا «سارایکو» واقع در سرحد ایران و توران بر سرراه مرو به نیشابور و عراق عجم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. افزون براین، چهار راهی که از هرات و امتداد هریرود منشعب می‌شد، از سرخس عبور می‌کرد و به مرو و دیگری به توس و نیشابور می‌رفت. وجود چاه‌های آب و آثار برجای مانده از حوض در کنار رباط‌ها و نیز چشمه‌های طبیعی، نشانی است از اهمیت این راهها در طول قرون و اعصار که از بین دره‌ها و گذرگاه‌های تنگ و باریک عبور می‌کرده است.

در این باره حمدالله مستوفی می‌نویسد: سرخس ساخته افراسیاب است و آبش از رودخانه‌ای است که از هری به طوس می‌آید.

در متون باستانی آمده است این منطقه توسط کیکاووس به پسر گودرز اهدا شد و او نیز شهری در حاشیه رود تجن بنا نهاد و آن را به نام خود یعنی «سرخس» نامگذاری کرد. برخی پژوهشگران نیز بنیانگذار سرخس را کیکاووس یا افراسیاب یا ذوالقرنین می‌دانند. بنابر ابیات شاهنامه سرخس در زمان افراسیاب وجود داشته است. این ناحیه در دوران اسلامی نیز به مانند گذشته خود از نظر مدنیت از رونق بالایی برخوردار بوده و در سده‌های سوم و چهارم هجری به مانند پلی، شهرهای مرو و نیشابور را به هم مرتبط می‌ساخته است. از همین نظر، اهمیت فرهنگی، ملی و بازرگانی نیز داشته است. از طرفی با توجه به تختگاه بودن مرو در دوران سلطان سنجر سلجوقی این ناحیه نیز توامان رو به پیشرفت بوده است.

شهر سرخس روزگاری از کانون‌های علم و دانش بوده و به سبب وجود مدارس و کتابخانه‌های بسیار، شهرت داشته است. شهرستان سرخس جاذبه‌های تاریخی و طبیعی بسیاری را در خود جا داده است که از آن جمله می‌توان به این آثار اشاره کرد.

● رباط شرف

کاروانسرا یا رباط شرف امروزه در فاصله ۶۰ کیلومتری جنوب غرب سرخس قرار دارد و در گذشته یکی از مهمترین منزلگاه‌های قدیم مرو باستان با نیشابور در جاده ابریشم بوده است.جغرافیانویسان دوران اسلامی از این بنا به نام (آبگینه) به عنوان منزلی بین سرخس و مزدوران یاد کرده‌اند. این مکان در زمره کاخ رباط‌ها بوده که با نقشه‌ای مستطیل شکل به طول ۱۰۹ متر و عرض ۶۳ متر در بر گیرنده دو حیاط وسیع با فضاهای متعدد و کامل است.

این کاروانسرا در معماری ایران جایگاه ویژه‌ای دارد از جمله رعایت دقیق و همه جانبه تاسیسات و اصول معماری اصیل ایرانی، به کارگیری طرح‌های آجرچینی متنوع و بدیع در نمای ایوان‌ها، طاق‌ها و گنبدها، این بنا را در ردیف ارزشمندترین رباط‌های دوره سلجوقی قرار داده است. وجود چندین کتیبه در آن موید بنیان این بنا در اوایل سده ششم هجری و سال ۵۰۸هـ. ق است. به احتمال فراوان بانی رباط شرف، شرف‌الدین علی قمی ملقب به وجیه الملک بوده است.

● غار مزدوران

غار مزدوران در ۹۵ کیلومتری جاده مشهد ـ سرخس و در سه کیلومتری مزدوران واقع است. دهانه غار در میان تخته سنگی رو به مشرق قرار دارد. عرض ورودی آن دو متر و ارتفاع آن ۵/۲ متر است. این غار که از نظر وسعت، غار بزرگی به شمار می‌آید. ۱۰۰ متر طول، کمتر از ۳۰ متر عرض و ۱۲ متر ارتفاع دارد.

ستون‌های استالاگمیت متنوع و کمی در این غار یافت می‌شود. درون غار خشک است و برای تهیه آب باید از چشم بزرگی که در نزدیکی غار وجود دارد، استفاده کرد.

در نزدیکی مزدوران چشمه‌های آبگرم معدنی وجود دارد این غار که قدمت آن را تا هزاره دوم پیش از میلاد مسیح(ع) تخمین زده‌اند، در ارتفاعات چاهک و شورلق واقع است.

● آرامگاه شیخ لقمان

در اواخر سده چهارم هجری قمری تصوف و عرفان از بغداد به خراسان انتقال یافت و صوفیان و عرفای مشهوری در دو منطقه شرق و جنوب ایران آوازه‌ای بلند یافتند.

یکی از این شخصیت‌ها شیخ محمود بن محمد لقمان سرخسی است که دوران زندگانی وی مقارن با شیخ ابوسعید ابی‌الخیر و شیخ ابوالفضل سرخسی بوده است. زمان ولادتش معلوم نیست اما می‌گویند او ابتدا مجاهده بسیار داشته است و معامله و احتیاط، ناگاه کشفی افتادش که عقلش برفت. شیخ ابوسعید بسیار به شخصیت لقمان سرخسی ارادت می‌ورزید و او را شوریده احوال می‌خواند.

آرامگاه وی در سه کیلومتری سرخس واقع است و بنای بزرگی مشتمل بر گنبدخانه و ایوان رفیع در ضلع شمالی آن است که دارای تزیینات آجرکاری در طاق‌های داخلی و خارجی و گچبری است. قسمتی از بنای اصلی منتسب به دوران سلجوقیان و بقیه معماری آن متعلق به سده هشتم هجری است. بر فراز مقبره، گنبدی دوپوش و آجر قرار گرفته و کتیبه گچبری سرتاسر اطراف نمای آرامگاه نشان می‌دهد ساختمان مقبره در سال ۷۵۷ هـ.ق بنا، یا مرمت و بازسازی شده است.

● رباط ماهی

بنای رباط ماهی که به احتمال بسیار از نام شخص نیکوکاری به نام «ابوالحسن محمد بن حسن ماه» گرفته شده است در مجاورت رباط قدیمی‌تری منسوب به وی همانند رباط شرف در اوایل سده ششم هجری ساخته شده است.

این بنا یکی از کاخ رباط‌ها یا کاروانسراهای شاهی و اشرافی چهارمین منزل بعد از نیشابور به مرو در مسیر جاده ابریشم به شمار می‌آید که حدود ۵۰ کیلومتری شرق مشهد قرار دارد. رباط ماهی همانند رباط شرف از نظر کاربرد وسیع و متنوع آجر و گچبری‌ها از نفایس معماری عصر سلجوقی به شمار می‌آید. اگرچه گذشت زمان، عوامل طبیعی و انسانی خسارات زیادی به این بنا وارد کرده، اما بقایای گچبری‌ها، تنوع آجرچینی سقف‌ها، قاب کتیبه و نقوش اسلیمی آن را به عنوان یک اثر تاریخی ارزشمند معرفی کرده است.

● دریاچه بزنگان

بزنگان دریاچه‌ای است طبیعی در یک کیلومتری جاده روستایی بزنگان و ۷۰ کیلومتری شهر سرخس قرار دارد. به اعتقاد پژوهشگران زمین‌شناس ساختار این دریاچه به دوران‌های دوم و سوم زمین‌شناسی می‌رسد و براثر فعالیت‌های تکنونیکی و عوامل کوه‌زایی شکل گرفته است.

به طور کلی سطح آب در این دریاچه فضایی حدود ۵۰ هکتار و عمق تقریبی ۱۲ متر را اشغال کرده است. مقدار نمک‌های موجود در دریاچه بزنگان زیاد است و این مکان به دلیل ویژگی‌هایش تنها زیستگاه طبیعی ماهی قزل‌آلا در استان خراسان رضوی به شمار می‌آید.

امروزه جاذبه‌های طبیعی دریاچه بزنگان از جمله ترنم جویبارها، آوای آبشارها، نغمه‌سرایی بلبلان، نسیم روح‌افزای دشت‌ها از عوامل جلب گردشگران و دوستداران طبیعت به این منطقه است.

● سد دوستی

این سازه بزرگ در ۷۵ کیلومتری جنوب سرخس و ۱۸۰ کیلومتری جنوب شرق شهر مشهد واقع است. مقدار ذخیره آب در دریاچه سد با طول ۶/۳۷ کیلومتر و عرض ۳/۱ کیلومتر به طور تقریبی یک میلیارد و ۲۵۰ میلیون مترمکعب و حجم مفید آن ۹۵۰ میلیون مترمکعب است.

با ساخت این سد مناظر زیبا و جاذبه‌های طبیعی چشم‌نوازی پیرامون آن ایجاد شده و علاوه برآن تامین آب کشاورزی بیش از ۶۰ هزار هکتار زمین‌های کشاورزی، جلوگیری از جاری شدن سیلاب‌های مخرب در حوزه رودخانه تجن را به دنبال دارد.

● منطقه ویژه اقتصادی

این منطقه در ۱۵ کیلومتری شرق شهر سرخس و در حاشیه جاده ترانزیتی مشهد ـ‌ سرخس واقع است. از ویژگی‌های این مکان می‌توان به همجواری با کشورهای آسیای مرکزی، وجود امکانات اداری، خدماتی، راه‌آهن مشهد ـ سرخس ـ تجن و همسایگی با فرودگاه بین‌المللی سرخس با طول باند ۴۰۰۰ و عرض ۶۰ متر اشاره کرد.

● پل خاتون

این پل نقطه مرزی بین ایران و ترکمنستان است، که آثار و بقایای اطراف آن موید اهمیت این منطقه از گذشته‌های دور است. به شهادت متون تاریخی محل این اثر جایگاه جنگ‌ها و اتفاقات مهمی بوده است.

پل خاتون بر روی هریرود بنا شده است. این پل با طول ۸۰، عرض ۲۰/۶ و ارتفاع ۵۰/۹ متر مشتمل بر پنج دهانه ناهمگون با طاق‌های گهواره‌ای و جناقی با کالبد آجری است. برخی از پژوهشگران بنای پل را به «خاتون» خواهر گوهرشادآغا، همسر شاهرخ تیموری نسبت می‌دهند. با این وجود در متون تاریخی به جنگی بین «یحیی کرابی» از سربداران و «طغاتیمور» حام ایلخانی مازندران در سال ۷۵۴هـ.ق در کنار این پل اشاره شده است.

● هنرهای سنتی

از دیرباز تولید صنایع دستی و هنرهای سنتی در شهرستان سرخس رایج بوده است اما به مرور زمان از رونق آن کاسته شده است و امروزه فقط در کارگاه‌های منفرد و اغلب در روستاهای این شهرستان صنایع دستی تولید می‌شوند که از آن جمله می‌توان به گلیم‌بافی، فرش‌بافی، و نمودمالی اشاره کرد.

گزارش: محمد ابراهیمی فاروجی