شیرجه های ۷۰۰ متری

گفت وگو با پژوهشگر ارشد مرکز علوم شیلات جنوب غرب آمریکا درباره نهنگ های قاتل

اشاره: نهنگ‌های قاتل یا اورکاها بی‌اغراق فرمانروایان با اقتدار اقیانوس‌ها هستند؛ موجوداتی باهوش، فوق‌العاده اجتماعی و پر قدرت که از نظر ظاهری نسبت به دیگر گونه‌های آبزی راحت‌تر می‌توان آنها را تشخیص داد. سطح فوقانی بدن آنها سیاه و بخش‌های تحتانی سفید است.

بیولوژیست ها باور دارند که در مسیر متفاوت تکاملی نهنگ ها، رازهای جالبی نهفته است. استراتژی های شکار دسته جمعی از جمله رد و بدل کردن پیام های آوایی در فواصل چند کیلومتری، جهت یابی، تعیین سرعت مناسب، مسیر درست و در نهایت ظاهر شدن از فضایی تیره که شکار حتی احتمال آن را هم نمی دهد، گویای یک طرح از پیش برنامه ریزی شده است.

هوش ذاتی این موجودات و جلوه متفاوت آنها سال هاست توجه پژوهشگران را به خود جلب کرده. دکتر روبرت ال. پیتمن، اکولوژیست علوم دریایی برای تکمیل تحقیقات خود روی اورکاها هر ساله حدود شش تا هشت ماه را در آب های سراسر جهان می گذراند.

روزنامه جام جم در گفت وگویی اختصاصی از دکتر روبرت ال. پیتمن سرپرست بخش پژوهشی لاک پشت ها و پستانداران دریایی سازمان ملی اقیانوسی و جوی خواسته تا مختصری از یافته ها، تجربیات و روش های تحقیق روی نهنگ های اورکا را با خوانندگان در میان بگذارد.

تصاویری که محققانی همچون شما از نهنگ های قطب شمال و آب های اقیانوسی تهیه کرده اند تا چه اندازه داده علمی در خود دارد؟

یک بخش مهم از تحقیق روی نهنگ های قاتل، عکاسی از آنهاست. ما در بخش مرکز علوم شیلات عکس های زیادی را تهیه می کنیم اما در عین حال برای جمع بندی بهتر به عکس هایی که توسط توریست ها و دیگر محققان گرفته می شود نیز تکیه می کنیم. عکس ها به دلایل متعدد نقشی تعیین کننده به عهده دارند. در تحقیقات بارها پیش آمده که تصور کرده ایم یک نوع یا حتی گونه متفاوت را شناسایی کرده ایم، چنین مواردی شایع است چرا که ما براساس وضع ظاهری و چگونگی تغذیه اورکاها تصمیم گیری می کنیم.

عکس ها تحت این شرایط می تواند بخوبی نظرات ما را محک بزند. به عنوان مثال اگر دو نوع اورکا با ظاهر متفاوت در یک منطقه دیده شوند و محققان نه تنها هیچ ترکیب ظاهری حدواسطی بین آنها پیدا نکنند بلکه حتی نتوانند هیچ گونه اختلاطی را در آنها مشاهده کنند، آن گاه می توان گفت شواهد حاکی از آن است که آنها احتمالا با یکدیگر پیوندی برقرار نمی کنند و می توانند دوگونه متفاوت باشند. همچنین از عکس ها برای تعیین نقشه پراکندگی انواع مختلف نهنگ های قاتل نیز استفاده می شود، این کار به محققان کمک می کند تفاوت های استفاده از زیستگاه را توسط نهنگ ها بهتر درک کنند.

چرا اندازه گیری نهنگ ها مهم است؟ برخی از تکنیک های نوین را در این عرصه توضیح دهید.

ما هنوز درصدد هستیم مشخص کنیم دقیقا چه تعداد گونه متفاوت از اورکاها ممکن است وجود داشته باشد و این که دقیقا چطور می توان آنها را از یکدیگر تمییز داد. تفاوت در اندازه ها و نسبت های بدنی برای شناسایی و تشخیص گونه های مختلف جانوری بسیار مهم است، اما در مورد نهنگ های قاتل چون این حیوانات بسیار بزرگ هستند و نمی توان آنها را گرفت و با دقت اندازه گیری کرد پس در نتیجه مجبوریم خود را با شرایط تطبیق دهیم. برای این کار دو روش معمول وجود دارد؛ در برخی شرایط خاص می توان با بالگردهای با سرنشین یا بدون سرنشین روی آب پرواز کرد و از نهنگ ها عکس هوایی گرفت. در این صورت اگر ارتفاع وسیله پرنده در حین عکسبرداری مشخص باشد، می توان مستقیم از روی عکس ها طول و ابعاد حیوان را مشخص کرد. روش معمول دیگر از طریق یک قایق کوچک است که یک جفت لیزر را روی یک دوربین دستی سوار شده، با خود حمل می کند. لیزر به واسطه دو نقطه سبز که از باله پشتی نهنگ دقیقا ده سانت فاصله دارد، می تواند براحتی تصویربرداری لازم را انجام دهد. آنگاه از روی عکس ها می توان اندازه باله پشتی و همچنین طول باله پشتی تا سوراخ تنفسی حیوان را اندازه گیری کرد. اندازه گیری آخر همان اندازه گیری طول بدن است. از روی همین نتیجه گیری ها اکنون می دانیم که برخی از انواع نهنگ های قاتل شش متر طول دارند و طول برخی دیگر حتی به ده متر هم می رسد. چنین تفاوت های مشخصی احتمالا باعث می شود که برخی از نهنگ های قاتل از نظر فیزیکی از برخی دیگر جدا شوند و پیوندی بین آنها ایجاد نشود.

درباره تجربه تحقیقاتی خود در قطب شمال و نحوه یافتن گروه های بزرگ اورکا با استفاده از علائم و ردیاب های ماهواره ای بیشتر توضیح دهید.

به منظور مطالعه روی نحوه جابه جایی و رفتارها ازجمله شیرجه زدن های دائمی یک نهنگ قاتل از نوعی کمان فولادی استفاده می شود. این کمان یک ردیاب ماهواره ای به وزن ۴۰ گرم را به باله پشتی اورکا متصل می کند. ردیاب ها دو پیکان یا خار ۷۰ میلی متری دارد که به شکلی کاملا بی خطر وارد باله حیوان می شود و معمولا حدود دو تا چهار ماه باقی می ماند. پس از این مدت خارها شل شده و در نهایت می افتد. با فعال شدن ردیاب ها می توان از طریق کامپیوتر حرکت حیوان را در هر نقطه از آب های جهان دنبال کرد. از همین طریق بود که برای نخستین بار متوجه شدیم، نهنگ های قاتل قطب شمال می توانند بیشتر از ۷۰۰ متر در آب شیرجه بزنند یا این که حتی می توانند طی حداقل یک سال هزاران کیلومتر را طی کرده و به سمت مناطق استوایی مهاجرت کنند، اما هنوز این مساله که چرا آنها به سمت مناطق استوایی می روند، به صورت یک معما باقی مانده است. علت هم این است که اورکاها حتی اندکی هم در مناطق استوایی درنگ نمی کنند، آنها فقط به آنجا می روند، سپس دور زده و مستقیم به سمت قطب شمال برمی گردند.

قابل اعتمادترین روش برای تعیین تغییرات جمعیتی بخصوص در مناطقی که جمعیت اورکاها بشدت با خطر مواجه است، چیست؟

شاید تنها راه برای تعیین تغییرات جمعیتی در گونه هایی نظیر نهنگ های قاتل با طول عمر زیاد، کنترل تعداد کثیری از آنها در طول یک بازه زمانی نسبتا طولانی باشد. برای انجام این کار هم ما از عکس ها استفاده می کنیم. در واقع با کمک عکس های معقولانه ای که از باله پشتی این حیوانات گرفته می شود، می توان هر نهنگ قاتل را شناسایی کرد و حتی در طول دهه ها آن را دنبال کرد. با استفاده از ثبت های پیوسته تصویری می توان تعیین کرد که اورکاها در چه سنی به مرحله بلوغ می رسند یا در چه زمانی برای نخستین بار جفت گیری می کنند یا این که اغلب در چه زمانی یا حتی برای چند سال می توانند فرزند به دنیا بیاورند و مهمتر از همه این که تا چند سال می توانند عمر کنند. از آنجا که نهنگ های قاتل، شکارچیان راس هرم غذایی هستند در نتیجه جمعیت شان معمولا کم است. جمعیت اورکاها از گروه های ۱۲ تایی شروع می شود و به دسته های صدتایی می رسد و همین تعداد هم البته مدیریت یک فهرست تصویری را آسان تر می کند.

دانشمندان تا چه اندازه به حل معمای خودکشی دسته جمعی نهنگ ها نزدیک شده اند؟

دلایل متفاوتی برای به گل نشستن نهنگ ها و دلفین ها وجود دارد. تحقیقات نشان داده گونه هایی که عادت به شیرجه های عمیق دارند، معمولا با شنیدن صداهای مهیب نظیر آزمایش های لرزه نگاری و حتی استفاده از ردیاب های صوتی گیج می شوند و می ترسند و این صداها آنقدر حیواناتی را که در آب های عمیق هستند، می ترساند که مجبور می شوند به سرعت خود را به سطح برسانند. این کار می تواند از نظر فیزیولوژیکی عواقب مهلکی را برای آنها در پی داشته باشد که یکی از آنها به گل نشستن است، اما از طرف دیگر نهنگ های قاتل بندرت به گل می نشینند. از نظر من و تعدادی از همکارانم یکی از دلایل این مساله این است که اورکاها در جوامعی مادرسالار زندگی می کنند. در واقع هر گروه تشکیل شده از یک نهنگ ماده پیر است که مسئولیت هدایت گروه و تمام اعقاب و فرزندان خود را به عهده دارد. طول عمر یک نهنگ ماده می تواند بین ۸۰ تا ۱۰۰ سال باشد اما اگر نهنگ ماده سرگروه بیمار شود، این احتمال وجود دارد که از مسیر اصلی منحرف و به سمت آب های کم عمق برود. در این اثنا گروهی هم که سرگروه خود را شاید حدود یک قرن دنبال کرده اند، ترجیح دهند تا آب های ساحلی و زمان مرگ وی را دنبال کنند، اما این مساله هنوز در حد یک فرضیه است.

مدیران شیلات در کانادا و آمریکا همکاری نزدیکی با بیولوژیست ها دارند، اما در برخی موارد این رابطه بیشتر جنبه رقابتی ناسالم به خود می گیرد، حل چنین مسائلی چطور ممکن است؟

اصل این قضیه به خود مردم برمی گردد. مردم شمال غرب اقیانوس آرام واقعا اورکاها را دوست دارند و آنها را سرمایه های خود تلقی می کنند. همین مساله هم باعث شده قوانین سفت و سختی برای حفاظت از آنها وضع شود، اما در این منطقه نوعی نهنگ قاتل به نام مقیم وجود داردکه ترجیح می دهد از ماهیان بخصوص سالمون ها تغذیه کند. درست در همان منطقه ای که اورکاهای مقیم تغذیه می کنند، یک مجموعه بزرگ صیادی سالمون نیز وجود دارد. تعارض و برخورد در این محدوده خاص امری اجتناب ناپذیر است. با توجه به این که در این اواخر به واسطه مدیریت بد تاریخی منابع دریایی، هم ماهیان سالمون و هم نهنگ های قاتل در معرض خطر انقراض قرار گرفته اند، پس مردم محلی اکنون و در این برهه تاریخی مجبور به انتخاب هستند. آنها باید تصمیم بگیرند که آیا می خواهند ماهی سالمون یا اورکا باقی بماند تا از آنها لذت ببرند یا این که می خواهند همه این سرمایه را برای یک دستاورد اندک آن هم در کوتاه مدت از دست بدهند؟ این مساله دردی آشنا در اقصی نقاط جهان است.

به نظر شما گزارش های داوطلبانه و همکاری های عموم مردم تا چه اندازه می تواند به حفاظت از گونه های در معرض خطر همچون نهنگ های قاتل کمک کند؟

توریست هایی که با کشتی های تفریحی به قطب جنوب سفر کرده اند، هزاران عکس از نهنگ های قاتل را به تیم تحقیقاتی ما اهدا کرده اند. این عکس ها برای طرح حفاظتی ما آنقدر مهم است که از روی آنها حتی می توانیم ابعاد جمعیتی انواع نهنگ های قاتل را تخمین بزنیم. حتی اطلاعاتی که از ترجیحات غذایی و نحوه مهاجرت نهنگ ها داریم نیز با این عکس ها کامل تر شده است. با وجود این باز هم فرصت های دیگری برای امکان مشارکت علمی شهروندان وجود دارد. در این زمینه یک مثال می زنم. من بتازگی نقشه پراکنش نهنگ های قاتل را برای اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی یو سی ان) بازنگری کرده ام. جالب است بدانید خیلی از اطلاعات و منابعی که من مورد استفاده قرار دادم، اینترنتی بودند. در واقع همیشه این احتمال هست که یک شهروند عادی برای تفریح یا غواصی منزل خودش را ترک کند و به یک یا تعدادی اورکا برخورد کند. همه اینها اطلاعاتی است بس ارزشمند و ستودنی که برای آن ارزشی نمی توان قائل شد.

جمعیت گونه در معرض خطری همچون اورکا تا چه اندازه آماده پذیرش خطرات زیست محیطی است؟ در واقع مرز خطر برای این گونه کجاست؟

تصور می کنم اکنون بزرگ ترین خطری که نهنگ های قاتل را تهدید می کند، این است که نمی دانیم چه تعداد جمعیت، زیرگونه یا حتی گونه مختلف از نهنگ های قاتل وجود دارد. اجماع اخیر مبتنی بر این است که فقط یک گونه اورکا در جهان وجود دارد، اما باید بدانید که آنالیزهای ژنتیکی مولکولی نشان می دهد این احتمال که چند گونه اورکا وجود داشته باشد، نه تنها بعید نیست بلکه محتمل است، اما واقعا نمی توان خطراتی که نهنگ های قاتل را تهدید می کند اعم از نشت نفت و... مورد ارزیابی قرار داد آن هم تا زمانی که ندانیم میزان تفریق جمعیتی تا چه حد است یا حتی در کجا و در چه ابعادی می توان انتظار مشاهده آن را داشت.

و سخن آخر؟

نهنگ های قاتل یا اورکاها به واسطه هوش، اندازه، قدرت و زیبایی شان یکی از منحصربه فردترین موجوداتی هستند که در سیاره ما زیست می کنند. من همیشه می گویم که اگر در طول عمر خود فقط شانس دیدن یک گونه را دارید، نهنگ قاتل را در طبیعت و در محیط زندگی خودش آزاد و رها ببینید. این مهم نیست که یک حیوان را نهنگ قاتل بنامیم یا اورکا، مهم این است که احترام خلقت پروردگار را حفظ کنیم.

فرناز حیدری