بسته پیشنهادی امنیت غذایی ـ بخش ۲

تحلیل وضع موجود نقاط قوت, ضعف, فرصت ها وتهدیدها

● تحلیل وضع موجود :

بررسی تولید و مصرف محصولات غذایی بیانگر مصرف کالری روزانه در کشور فراتر از اغلب کشورها می‌باشد ولیکن انرژی دریافتی تعادل لازم را ندارد و بیشتر انرژی تامین شده از محل هیدروکربورهاست که در عین حال بیشتر نیز حجیم هستند و تامین انرژی از سایر منابع به ویژه غذاهایی با منشاء حیوانی که سرشار از پروتئین و مواد مغذی هستند کمتر می‌باشد. در این باره نتایج بررسی مصرف مواد غذایی در گذشته نشان می‌دهد که تولید و عرضه محصولات کشاورزی مثل غلات بیشترین توجه را به خود معطوف کرده و در مقابل کالاهای کیفی و باارزش، مورد عنایت کمتری قرار گرفته‌اند و تقریباً این رویه و این روند همچنان ادامه دارد. به همین دلیل تولید غلات و شکر بیش از حد سرانه مطلوب است و عرضه کالاهایی مثل گوشت قرمز، ماهی و شیر در حد مطلوب نیست و یا متوسط کشورهای توسعه یافته فاصله قابل توجهی دارند.

آن چنان‌که در سند فرابخشی امنیت غذا و تغذیه آمده است، الگوی غذای مصرفی جامعه ایرانی پایه گیاهی دارد نان و غلات ۳۳ درصد وزن سبد مصرفی را تشکیل می‌دهند. مجموع میوه و سبزی مصرفی به رغم این که حاوی ریزمغذی‌ها هستند در پایین‌ترین حد مصرف می‌شوند به طوری‌که مصرف حبوبات نیز دو سوم مقدار توصیه شده می‌باشد. پروتئین حیوانی کمتر از یک سوم پروتئین توصیه شده را تشکیل داده است. میزان مصرف لبنیات در کشور یک سوم مصرف کشورهای پیشرفته بوده و در مقابل سهم مواد قندی ساده در تأمین انرژی در بالاترین حد می‌باشد که البته دلایل این مسئله متفاوت و ریشه‌های آن می‌بایست شناسایی گردد.

به این ترتیب برای حل ریشه‌ای مشکل به این مهم باید توجه داشت که بخش کشاورزی نه تنها در ایران بلکه در همه جوامع در حال توسعه و حتی جوامعی که توسعه یافته هستند و امنیت غذایی را ارتقاء داده‌اند جنبه پیشگامی داشته است و برای گذر به توسعه صنعتی و رسیدن به ویژگی‌های این جوامع که یکی از آنها امنیت غذایی است، رشد و توسعه بخش کشاورزی به سبب تعامل آن با سایر بخش‌های پرتحرک اقتصادی از کارایی و ضرورت خاص برخوردار است و از این منظر نیز توسعه کشاورزی از مهم‌ترین اولویت‌ها در برنامه‌های توسعه ملی کشورهای در حال توسعه محسوب می‌شود.

عمده‌ترین نقاط ضعف و تهدیدها و همچنین فرصت‌هایی که در حال حاضر در این ارتباط با امنیت غذایی می‌توان برشمرد عبارتند از:

● جهانی‌شدن اقتصاد و نظام‌های تولید:

جهانی شدن و گستردگی وابستگی‌های اقتصادی باعث شده است که تصمیم‌گیری فعالیت‌های کشاورزی نه تنها در سطح ملی، بلکه حتی در سطح یک مزرعه نیز متاثر از تحولات و تغییرات اقتصاد جهانی و روندهای آن می‌باشد. نظام‌های تولید نیز به مقدار زیادی تحت تأثیر پدیده جهانی شدن قرار دارند. الگوها، روش‌ها و استانداردهای کیفی و کمی همگی در مقیاس وسیعی مورد سنجش قرار می‌گیرند و تقاضا و کشش بازار براساس آنها تعیین می‌شود و تولیدکنندگان نیز باید به نحو پویا در این چارچوب‌ها فعالیت کنند. با توجه به روند متغیر این الگوها، نظام‌های تولید کشاورزی الزاماً باید انعطاف‌پذیری زیادی جهت تطبیق و پذیرش آنها داشته باشند که این مسئله به دلیل شرایط خاص اقتصادی و اجتماعی کشاورزی کشور مشکلات زیادی را به همراه دارد.

● فرسایش منابع پایه و بحران‌های زیست محیطی:

گذشته از صدمه‌های ناشی از تخریب محیط‌زیست بر حیات انسانی، از دیگر پیامدهای ناشی از تخریب منابع طبیعی در اثر بکارگیری الگوهای نامناسب تولیدی، می‌توان به ناپایداری نظام‌های تولید و بهره برداری کشاورزی و از بین رفتن منابع پایه و در نتیجه تهدید امکانات تولیدی اشاره نمود. در این شرایط از یک سو منابع اولیه و پایه تحت فشار هستند تا هدف حداکثر تولید محقق گردد و از سویی دولت ها و دستگاه‌های سیاست‌گذار مصمم هستند تا نظام بهره‌برداری را به سمت توسعه پایدار و تولید بهینه سوق دهند و این امر مستلزم پیامدهایی چون کاهش مقطعی درآمد، استفاده از دانش و فن‌آوری‌های پیچیده‌تر، پیشرفته‌تر و افزایش سطح دانش تولیدکنندگان است. محصولات کشاورزی تولید شده در کشاورزی مدرن مبتنی بر روش‌های انقلاب سبز منشاء بسیاری از مشکلات برای سلامتی انسان هستند که تداوم تولید به این شیوه را غیرممکن ساخته است. کاهش این بحران‌ها و مشکلات مستلزم سرمایه‌گذاری بیشتر و اتخاذ رهیافت‌های نوین از سوی بخش کشاورزی و حمایت مراجع فرابخشی در این خصوص می‌باشد.

● فقر و امنیت غذایی:

در آستانه هزاره سوم کماکان فقر غذایی اصلی‌ترین چالش مرتبط با بخش کشاورزی است. جمعیت رو به رشد جهان نیاز روزافزونی به غذا دارد. طبق برآوردها هم اکنون نیز بیش از ۹۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان از گرسنگی مزمن و حدود ۲میلیارد نفر از سوءتغذیه رنج می‌برند. رفع نیازهای غذایی این جمعیت منجر به فشار روز افزون به منابع طبیعی پایه و نیز به نظام‌های کشاورزی در جهت افزایش هر چه بیشتر تولید می‌گردد. از طرفی نظام‌های تولیدی فعلی نیز پایدار نیستند و لذا بحران امنیت غذایی از مهم‌ترین چالش‌های بشری در آستانه هزاره جدید است و کشور ما باید به این مسئله توجه ویژه‌ای داشته باشد.

● وقوع بحران غذایی در دنیا:

از آنجا که مهم‌ترین وظیفه بخش کشاورزی تولید و تأمین مواد غذایی است و نظام عرضه غذا در کشور در حیطه‌ی مسئولیت سازمان‌ها و بخش‌های مختلف است بررسی تحولات جهانی تولید و عرضه محصولات غذایی و کشاورزی برای برنامه‌ریزی نظام منسجم عرضه غذا و تدوین اهداف و برنامه‌های تولیدی در تحقق امنیت غذایی کشور ضروری و موضوعی فرابخشی است.

علاوه بر گرسنگی؛ جهان با بحران‌های غذایی نیز روبه‌روست. افزایش سریع و لحظه‌ای قیمت مواد غذایی در دنیا (ذرت، گندم، سویا، برنج، دانه‌های روغنی....) آثار ویران کننده‌ای در بخش‌هایی از جمعیت جهان با جمعیت در حال رشد داشته است. متوسط افزایش قیمت کالاهای کشاورزی در بازار جهان در سال ۲۰۰۷ حدود ۵۲ درصد بوده است.

● استفاده از سوخت زیستی:

افزایش قیمت نفت به طور مستقیم و غیرمستقیم در افزایش قیمت‌های مواد غذایی مؤثر بوده است. به دلیل تأکید کشورهایی چون آمریکا و اروپا بر استفاده از سوخت‌های گیاهی به جای سوخت‌های فسیلی و تولید ذرت به منظور تولید اتانول و یا سویا برای سوخت موتور در مقابل تولید از این دانه‌ها به‌ عنوان موادغذایی قیمت آنها تحت تأثیر قرار گرفته است. در سال گذشته ۲۰ درصد ذرت دانه‌ای تولید شده در آمریکا برای تولید اتانول بکار رفته است. برآورد می‌شود که در طی دهه آینده یک سوم ذرت آمریکا برای تولید اتانول استفاده گردد.

● واردات مواد غذایی:

دلیل دیگر جهش بزرگ قیمت مواد غذ ایی، رو آوردن برخی از کشورهای کلیدی خودکفا در تولید غذا به واردات مواد غذایی می‌باشد. کشورهایی نظیر هند و چین که قبلاً از لحاظ غذایی کشورهای خودکفایی بوده اند وقتی به واردکنندگان بزرگ مواد غذایی تبدیل گشته اند، موجب افزایش قیمت‌های جهانی شده‌اند.

به هر ترتیب تبیین نقاط ضعف و تهدید و همچنین نقاط قوت و فرصت متعددی وجود دارد که صرفاً به ذکر آنها پرداخته و از توضیح خودداری می‌گردد.

● ضعف و تهدیدها :

▪ عادات غلط غذایی

▪ نداشتن آگاهی از ترکیبات مواد غذایی

▪ پایین بودن سطح فرهنگ و مواد تغذیه‌ای

▪ کم مصرف کردن مواد گیاهی سرشار از پروتئین مثل حبوبات

▪ کم مصرف کردن مواد سرشار از پروتئین حیوانی

▪ عدم توجه به اصول حفاظت خاک و فرسایش خاک سطحی و کاهش حاصلخیزی مزارع

● قوت و فرصت :

▪ امکان تولید و تامین امنیت غذایی از منابع داخلی

▪ امکان ارتقاء بهداشت و سلامت مواد غذایی

▪ امکان تولید محصولات کشاورزی حاوی ریزمغذی‌ها