بررسی عملكرد سیستم بانكی در بخش صادرات و بازرگانی خارجی

اهمیت روزافزون توسعه صادرات موجب شده كه كشورها ضمن ایجاد نهادها و سازمان های تخصصی موردنیاز برای حمایت از صادرات, استفاده از ابزارها و مكانیزم های تامین مالی توسط شبكه بانكی را نیز در صدر برنامه های حمایتی خود قرار دهند

اهمیت روزافزون توسعه صادرات موجب شده كه كشورها ضمن ایجاد نهادها و سازمان‌های تخصصی موردنیاز برای حمایت از صادرات، استفاده از ابزارها و مكانیزم‌های تامین مالی توسط شبكه بانكی را نیز در صدر برنامه‌های حمایتی خود قرار دهند. در كشور ما نیز در كنار بانك‌های تجاری، بانك توسعه صادرات ایران به صورت تخصصی به بخش بازرگانی خارجی می‌پردازد، ‌در این مقاله، عملكرد سیستم بانكی در زمینه صادرات و بازرگانی خارجی بررسی خواهد شد. در قرن حاضر، سیر تكاملی توسعه جوامع و پیشرفت سریع در عرصه فناوری در زمینه‌های مختلف علمی، در نحوه زندگی و رشد اقتصادی تاثیر بسزایی به جای گذاشته است. به طوری كه این تحولات ارتباط نزدیك ملت‌ها با یكدیگر و تكیه نداشتن بر اقتصاد بسته، صدور محصولات تولیدی، انتقال تكنولوژی و ... را اجتناب‌ناپذیر كرده است. دولت‌ها نیز به منظور توسعه اقتصادی ناگزیر به اصلاح ساختار تولید خود شده و با توجه به نیاز تامین كالاها و مواد مصرفی مورد لزوم به امر بازاریابی و توسعه صادرات توجه خاصی دارند. به بیانی دیگر، پرداختن به صادرات را مناسب‌ترین راه عبور از مشكلات اقتصادی انتخاب و بر این اساس توسعه صادرات را مهم‌ترین عامل برای توسعه اقتصادی مطرح می‌كنند چرا كه دستیابی به بازارهای خارجی، امكان استفاده از ظرفیت كامل و تولید به مقیاس اقتصادی را فراهم كرده و در نتیجه، كاهش هزینه تولید و تامین منافع مصرف‌كننده داخلی را به دنبال خواهد داشت.بر این اساس، روند روزافزون همگرایی بین‌المللی و گسترش سازمان‌هایی نظیر سازمان تجارت جهانی، توجه سران كشورها به تدوین و طراحی برنامه‌هایی برای ورود به عرصه تجارت بین‌المللی را دو چندان كرده است. در این مقاله سعی می‌شود به اجمال عملكرد كشورها در بخش صادرات و نیز تسهیلاتی كه از سوی شبكه بانكی به بخش صادرات اعطا شده است،‌ مورد بررسی قرار گیرد. بر این اساس، ابتدا به منظور كالبدشكافی وضعیت موجود صادرات غیرنفتی، عملكرد اقتصاد ایران در بخش صادرات را بررسی خواهیم كرد و سپس برخی از روش‌های مرسوم حمایت مالی و بیمه‌ای از صادرات در سایر كشورهای جهان، معرفی شده سپس به وضعیت فعلی حمایت شبكه بانكی كشور از بخش صادرات پرداخته و آمار فعالیت سال‌های گذشته تشریح می‌شود، در پایان نیز جایگاه سیستم بانكی در رونق و توسعه صادرات مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

۱ – نگاهی به عملكرد اقتصاد ایران در بخش صادرات

بررسی تركیب بازرگانی خارجی كشور در سه دهه گذشته، بیانگر این مطلب است كه صادرات نفت و مشتقات نفتی، همواره در تركیب صادراتی و تامین ارز موردنیاز كشور نقش اصلی و محوری داشته است.درواقع از زمان ظهور نفت در اقتصاد كشور و واریز درآمدهای سرشار نفتی به خزانه دولت (عمدتا از ابتدای دهه هفتاد میلادی) اهمیت و نقش صادرات محصولات غیرنفتی در تجارت خارجی كشور كاهش و درآمدهای حاصل از فروش نفت منبع اصلی تامین هزینه‌های دولت در برنامه‌های توسعه و بودجه‌های سنواتی قلمداد شده است. براساس تئوری مزیت نسبی كه یكی از معتبرترین نظریه‌های اقتصادی در تجارت بین‌الملل است، میزان توانایی یك كشور در تولید و صدور محصولات خود با هزینه نسبی كمتر و كیفیت بالاتر نسبت به كشورهای رقیب (متوسط بازار جهانی)، بیانگر میزان برخورداری از مزیت نسبی در تولید آن محصولات است. مطابق تعریف نئوكلاسیك‌ها از مزیت نسبی، صادرات یك محصول توسط یك كشور، بیانگر وجود مزیت نسبی آن محصول و واردات كالا، بیانگر نداشتن مزیت نسبی در تولید كالای وارداتی است.تخصص‌گرایی و تقسیم كار در تولید محصولات، صرفه‌جویی‌های ناشی از مقیاس تولید، دستیابی به فناوری‌ها و كارآفرینی‌های جدید در عرصه فعالیت‌های اقتصادی و در نهایت افزایش قابلیت دسترسی به اهداف سیاست‌های كلان از قبیل نرخ‌های رشد اقتصادی و نیل به اشتغال كامل از جمله دستاوردهای تولید بر اساس تئوری مزیت‌نسبی به شمار می‌رود.

۱-۱ – مزیت نسبی آشكار شده محصولات صادراتی ایران

شناسایی محصولات و صنایع با مزیت نسبی در كشور مستلزم به‌كارگیری شاخص مناسب جهت اندازه‌گیری مزیت‌های نسبی است. معیار "مزیت نسبی آشكار شده" (RCA)، كارایی نسبی صادرات یك كالای خاص از یك كشور برپایه مقایسه ساختار كالایی صادرات یك كشور با ساختار كالایی صادرات جهانی است. در صورتی كه مقدار شاخص RCA بیشتر از واحد (عدد یك) باشد، به این معنی است كه كشور j در تولید و صدور كالای I مزیت نسبی آشكاری دارد و بالعكس در صورتی كه مقدار این شاخص برای محصولی كمتر از واحد باشد، نشان‌دهنده نداشتن مزیت نسبی آشكار شده در محصول i است.با استفاده از این شیوه، مزیت نسبی آشكار شده كالاهای صادراتی ایران در چهار سال از سه دهه اخیر (سال‌های ۱۹۸۰، ۱۹۹۰ و ۱۹۹۸ میلادی) به شرح زیر خواهد بود:،‌ ارزش كل صادرات كشور در سال ۱۹۸۰ معادل ۷۳۰/۱۳ میلیون دلار بوده است كه از این میزان، نفت خام و انواع فراورده‌های نفتی به ترتیب با ۲۵۶/۱۱ و ۵۵۷/۱ میلیون دلار و در مجموع بیش از ۳/۹۳ درصد از كل صادرات كشور را به خود اختصاص داده است. به این ترتیب، سایر اقلام صادراتی كشور (صادرات غیرنفتی) فقط ۷/۶ درصد از كل ارزش صادرات كشور در این سال را به خود اختصاص داده‌اند. مقایسه شاخص RCA در سال‌های ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۳ حاكی از بهبود این شاخص برای اقلام صادراتی است. بررسی ارقام نشان می‌دهد كه در سال ۱۹۸۰ مقدار شاخص RCA فقط برای دو محصول (نفت خام و فرش دستباف) بزرگ‌تر از واحد بوده است. در این سال به دلیل پایین بودن حجم صادرات و سهم اندك آنها از بازارهای جهانی، عملا مقدار این شاخص برای بسیاری از كالاها كمتر از واحد نشان داده است. بررسی مقادیر شاخص RCA برای اقلام صادراتی كشور در سال ۱۹۹۰ حاكی از بهبود این شاخص برای تعداد بیشتری از اقلام صادراتی است. در سال ۱۹۹۸ وضعیت اقلام صادراتی مزیت‌دار كشور نسبت به دو دوره قبل بهبودی قابل توجه و تعداد كالاهای صادراتی مزیت‌دار كشور در این سال به ۱۴ قلم بالغ شده است. در میان این محصولات، صادرات فرش دستباف (قالی و قالیچه) بالاترین میزان RCA را دارا بوده و پس از آن نفت خام و مشتقات آن، محصولات حیوانی، پوست و سالامبور، خرما و ... قرار داشت. براساس استانداردهای ITC ساختار صادراتی كشورهای مختلف در پنج گروه اصلی مشتمل بر مواد اولیه، كالاهای صنعتی مبتنی بر منابع طبیعی، كالاهای صنعتی كاربر، كالاهای صنعتی تكنولوژی‌بر و كالاهای صنعتی دانش‌بر طبقه‌بندی می‌شوند. بررسی تركیب محصولات صادراتی كشور نشان می‌دهد در طول سه دهه گذشته، ایران به عنوان یك كشور صادركننده مواد اولیه بوده و كالاهای صنعتی تكنولوژی‌بر و دانش‌بر، كمترین سهم را در تركیب محصولات صادر شده داشته‌اند. بررسی ارقام بیانگر استمرار در بهبود شاخص RCA و افزایش تنوع در محصولات صادراتی كشور در سال ۲۰۰۳ است. همان‌طور كه ملاحظه می‌شود در مورد اكثر محصولات صادراتی، نرخ رشد صادرات محصول در كشور بالاتر از نرخ رشد تجارت جهانی آن محصول بوده است. بهبود شاخص RCA و نرخ رشدهای بالا منعكس‌كننده موفقیت‌های نسبی در زمینه توسعه صادرات است این شاخص حاوی اطلاعات ارزنده‌ای برای سیاستگذاری در بخش صادرات و نیز تصمیم‌گیری شبكه بانكی در مورد تخصیص منابع ارزی و ریالی در بین محصولات مختلف صادراتی است درواقع شاخص RCA و روند رشد یك محصول صادراتی نشان‌دهنده قابلیت‌های آن محصول برای رشد و توسعه صادرات است و سرمایه‌گذاری و حمایت بانك‌ها از صادرات آن محصول را توجیه‌پذیر می‌سازد. بنابراین، شایسته است كه بانك‌ها به این مقوله توجه بیشتری داشته باشند و اولویت‌های سرمایه‌گذاری خود را بر اساس تحقیقات بازار و مدل‌های مناسب اقتصادی هماهنگ سازند. البته با وجود افزایش اقلام صادراتی مزیت‌دار و افزایش میزان صادرات غیرنفتی، مشكل اصلی درخصوص دانش‌بر نبودن صادرات كشور كماكان به قوت خود باقی می‌باشد. مواد خام اولیه، محصولات كشاورزی و صادرات سنتی (از قبیل قالی،‌ قالیچه و ...) اقلام صادراتی اصلی در سه دهه گذشته بوده‌اند و تا دستیابی به جایگاه متناسب با ظرفیت‌ها و استعدادهای بالقوه صادراتی كشور فاصله زیادی وجود دارد.از این رو شناسایی چالش‌هایی كه بر سر راه توسعه صادرات غیرنفتی در هر دو بعد؛ افزایش صادرات محصولات صادراتی فعلی و ایجاد بازارهای صادراتی برای محصولات جدید وجود دارد، همواره یكی از دغدغه‌های مهم دولت و سیاستگذاران دولتی بوده است. این موانع و مشكلات را می‌توان به صورت كلی به دو بخش ساختاری و سیاستی تقسیم كرد. مشكلات ساختاری ریشه در ساختار تاریخی صادرات و به طور كلی ساختار اقتصادی كشور دارند در حالی كه مشكلات سیاستی ناشی از نبود سیاستگذاری مناسب و عدم حمایت كافی از صادرات و صادركننده در عرصه‌های داخلی و خارجی دارد.

---