چالشها و آسیب های اندیشه ورزی

از مهم ترین امتیازات انسان داشتن اندیشه است در اهمیت اندیشه و نقش آن در تحولات فردی و اجتماعی بسیار سخن رفته است و در ارزش و اهمیت آن همین بس كه پیامبران الهی دعوت خود را از یك تحول فكری آغاز كردند, بدین صورت كه در آغاز تحولی ژرف در اندیشه انسانها پدید آوردند تا بر پایه اندیشه توحیدی تحولات عمیق و تمدن ساز را در جوامع بشری استوار سازند

از مهم‌ترین استعدادهایی كه در بشر نهفته و به شدت نیازمند آزادی است« اندیشه ورزی و تفكر است، چرا كه آزادی در اندیشه ورزی شرط پیشرفت افكار و تحولات در انسان و تكامل است؛ ولی از آن جایی كه دنیا محل تثضاد و تزاحم است، تحقق این نعمت همواره با مزاحمت‌ها و موانع روبه رو بوده است كه اقتضای ظهور آزاداندیشی را می‌گیرد.

در اندیشه ورزی موانع بسیار وجود دارد كه با بودن آن موانع و آفتها اندیشه دچار ضعف شده، و اندیشه ورزی معنای درستی پیدا نمی كند؛ و چنان چه آنها شناخته نشوند، پیامدهای نامطلوبی هم چون جمود و تحجر را به دنبال دارد كه خود سبب گمراهی و پیروی از خواهش‌های نقس انسان می‌شود، لذا هر تبلیغی ولو مسموم، بر او اثر می‌گذارد. در این جا تنها به نمونه‌هایی از موانع اندیشه ورزی اشاره می‌شود تا با برطرف كردن آنها راه برای اندیشه ورزی فراهم آید:

۱ـ ضعف بصیرت

قرآن كریم، رسالت خود را هدایت انسان و تعالی در جسم و روان او می‌داند، و این مهم، جز بر پایه تعقل و تفكر به انجام نمی‌رسد؛ از این رو، به سلامت قوه تفكر و ارزیابی آن بها داده است و چون موانع بسیاری وجود دارند كه از توانایی قوه عاقله و ذهن فكور انسان كاسته و مانع بصیرت و بینش صحیح در انسان می‌گردد. كه در این جا بعضی از آنها مورد بررسی قرار می گیرد:

الف ـ بی‌توجهی: بی‌توجهی به نیروی تعقل و تفكر و استفاده نكردن از آن، به تضعیف این قوه در انسان می‌انجامد. كسانی كه این قوه را به كار نگرفته و یا خود را مستغنی پنداشته و نیازی را برای اندیشه ورزی احساس نمی كنند، و در نتیجه به دنبال برطرف كردن مشكلات و نیازهایشان بر پایه اندیشه حركت نمی كنند؛ در حقیقت اندیشه را در خود می‌میرانند. این بی‌توجهی به اندیشه ورزی نه تنها از نظر پزشكی موجب نابودی سلول‌‌های مغزی و در پایان آلزایمر می‌شود، بلكه انسان را از لحاظ وجود معنوی در حدی تخیل نگه می‌دارد و از عالم مثال به عالم عقل برون نمی‌برد.

به كارگیری اندیشه در امور دنیوی و مادی موجب می‌شود تا عقل كارآمدی خود را بازیابد و در عرصه‌های دیگر میدان برای او باز شود. چنان كه بی‌كاری و فرار از تهیه سست بنیاد و ضعیف گردد. بدین جهت امام صادق(ع) به یكی از یارانش كه به علت بی‌نیازی، كسب و تجارت را كنار گذاشته و اوقات خود را به بیكاری می‌گذراند فرمود: «تجارت و كار از سر بگیر كه بیكاری از عقل انسان می‌كاهد.»

ب ـ تخیلات و تشویش: گرفتاری‌ها و اشتغالات قوه تفكر به تخیل از دیگر موانعی است كه انسان را از اندیشیدن باز می‌دارد و به دام خیالات می اندازد.آن‌گاه كه فكر انسان در اشتغل تخیلات و كارهای مختلف قرار دارد و فرصت رسیدگی به همه آنها را ندارد، علاوه بر پایین آمدن كیفیت عمل، اندیشه اش را نیز به تحلیل می‌برد، اشتغالات فكری فراوان، جز تشویق و پراكندگی ذهن چیزی را به ارمغان نخواهد آورد.

ج ـ زیستن رویاگونه: در مكتب اسلام، آروز، نه تنهایی مورد نكوهش نیست چرا كه بدون آرزو، زندگی معنا و مفهومی ندارد، ولی آنچه مورد نكوهش قرار گرفته، آرزوهای بی‌پایان و دور از دسترس و امیدهای واهی است. حضرت علی (ع) در این خصوص می‌فرماید: بدانید كه آرزوی دراز فكر را از فعالیت بازداشته و یاد خدا را به فراموشی می‌سپارد.» بی‌توجهی به واقعیات موجود و دل بستن به آرزوهای دور، قوه تفكر را ضعیف می‌كند و از رشد آن می‌كاهد. اوهام و خیالات به جای تفكر و تعقل نشسته و معادن فكری را اشغال می‌كند در نتیجه او را از رشد بازداشته و به رخوت دچار می‌سازد و سبب كورشدن چشم بصیرت انسان می‌شود.

دـ همنشینی با نادانان: همانطور كه معاشرت با صاحبان عقل و اندیشه، بر فكر انسان می‌افزاید؛ معاشرت با نادانان و كسانی كه غرق در دنیا هستند، از رشد فكری و عقلانی انسان می‌كاهد. چه بسیار از ضلالت‌ها كه معلول این همنیشینی و تاثیر پذیریها است.

منظور از عدم معاشرت با نادانانی، گفت و گو به قصد هدایت نیست چرا كه گفت و گو به قصد ارشاد و هدایت نه تنها از عقل انسان نمی‌كاهد، بلكه باعث افزایش قوه تعقل و سبب رسیدن به ثواب است.

۲ـ تنگ نظری

انسان اگر گرفتاری مطلق اندیشی و جزم گرایی غیر برهانی گردد دچار تنگ نظری نیز می‌شود و اجازه رشد و تكامل و نیز نواندیش به خود و جامعه نمی دهد. اندیشه زندانی شده در دیوارهای محدودیت‌های ناهنجار، هرگز نمی‌تواند از جهان‌بینی كامل و جامعی برخوردار باشد. آن عقیده و مسلكی كامل و جامع و بی‌نقص است كه قدرت برخورد با همه مكاتب و مذاهب و افكار گوناگون را داشته باشد و در بهره گیری از اندیشه، میدان دار مبارزه باشد؛ انسانی كه فكرش در حصاری محدود گشته است، از اندیشه‌ای ژرف، جامع و كامل برخوردار نخواهد بود؛ چرا كه اندیشه در فضای آزاد و مواجه شدن با دیگر اندیشه‌ها است كه به كمال خود نایل می‌گردد. بر مبنای همین اصل است كه قرآن كریم، چنین فضایی را با بشارت و وعده پاداش به كسانی كه تحمل عقیده‌های مخالف را داشته باشند و نیكوترین آن‌ها را انتخاب نمایند، ایجاد می كند و از تنگ نظری بر حذر می دارد. اینك به برخی از پیامدهای محدودیت‌های ذهنی پرداخته می‌شود؛

الف . ركود استعدادها: در سایه تفكر و رشد فكری، ابتكارها به وجود می‌آید و در پرتو اندیشه ورزی است كه استعدادها به فعلیت می‌رسد. بی‌گمان با وجود هر گونه محدودیت در راه آزاداندیشی استعدادهای نهفته از قوه به فعل درنخواهد آمد. در محیط بسته، رشد نیروی تفكر در بسیار ی از زمینه‌ها، مسدود گشته، و استعدادهای فراوان به مسیر انحراف كشیده می‌شود در نیتجه نیروهای زیادی به تباهی كشانده شده و جامعه بشریت از فواید آن محروم می‌گردد.

ب. طغیان و انفجار: اگر فكر در مسیر هدایت قرار نگیرد و با امر و نهی‌های بی‌مورد از پرواز به فضای اندیشیدن باز نگهداشته شود، این محدودیت‌های ناگهان به حالت انفجار درآمده و فرد یا جامعه را به مرحله خطرناكی می‌كشاند. سركوبی آن نیز زیان بار است. مخالف كلیسا با اندیشه ورزی و طغیان عمومی جامعه نمونه‌ای از این دست است كه پس از رهایی از بند نظام‌ كلیسایی ریشه مذهب و گرایش‌های مذهبی را زیر سئوال برد تا بدانجا كه هنوز دنیای مسیحیت نتوانسته به مهار كردن آن توفیق یابد.

ج. تسلیم پذیری و جمود گرایی: از دیگر پیامدهای تنگ نطری، پیدا شدن حالتی جمود و تحجر و تقلید گرایانه و از بین رفتن روحیه استقلال اندیشی است. آن گاه كه حق اندیشه ورزی و آزادی اندیشه از شخص گرفته شد روی یكسو نگر گردید، بتدریج حالت ركود و جمود در افكارش حاكم می‌گردد، و لذا شخص تسلیم ناپذیر، تقلید گر و آسیب پذیر می‌شود.

---