قالی ایرانی با پشم گوسفند ایرانی درخشش جهانی دارد

نگاهی به پشم نژادهای مختلف گوسفندان ایران با تاكید بر نزادهای خراسانی

واژگان كلیدی :گوسفند بلوچی ، كردی ،جعد ،پشم بهاره ،پشم پاییزه ،پشم نیم شور ،پشم ناشور

شناسایی ویژگی های پشم گوسفندان ایرانی و مزیت نسبی آنها در استفاده در قالی ایران از دیگر اهداف نگارش مقاله بوده وتامل بیشتری در مورد نژادهای خراسانی بعمل امده است.

مقدمه: یقینا یكی از مهمترین دلایل توسعه قالیبافی د رمناطق كوهستانی وجود اصلی ترین ماده اولیه مورد نیاز این هنر و صنعت همانا پشم بوده است . نگاهی به فرش مناطق مختلف ایران در طول تاریخ نیز نشانگر صحت این نظر می باشد كه قالیبافی در مناطقی از توسعه كمی و كیفی برخور دار بوده است كه اصولاً در آن مناطق پرورش گوسفند وجود داشته و گوسفندان آن مناطق دارای پشم قابل توجه و كیفی می باشند. اگر بنا به نظر محقق بزرگوار سیاووش آزادی مبدا اولیه فرشبافی در میان عشایر بوده و از آنجا به روستا و سپس به شهر و حتی به دربار راه یافته ، مهمترین دلیل آن وجود پشم گوسفندان عشایر بوده است .نگاهی به قالیهای بیادگار مانده از دوره شكوه ،عظمت و اوج قالی ایرانی و بررسی كیفیت مواد اولیه مصرفی آنها براین نكته تاكید دارد كه قالی ایران با استفاده از پشم گوسفندان ایرانی توانسته است به نقطه اوج خود برسد .

بیان مساله:

قریب به ۷۰% پشم گوسفند ایرانی در قالیبافی مصرف میگردد.شناخت و معرفت نسبت به ویژگیهای پشم گوسفندان و مزایا و محدودیتهای آنها می تواند بخشی از مشكلات فراروی قالی ایران را برطرف نماید.انجام اقدامات اساسی در فرایند تهیه خامه قالی اعم از تقویت نژادهای مناسب ،رعایت اصول پرورش پشم و پشم چینی،سورت و شستسشوی علمی،ریس و رنگرزی مطلوب در افزایش ارزش افزوده قالیبافی موثر است.بنا براین مساله اصلی آن است كه آیا اصولا پشم گوسفندان ایرانی یا حداقل بخشی از آن دارای مزیت نسبی جهت مصرف در قالیبافی میباشد؟نژادهای برنر كدامند؟چگونه میتوان از پتانسیلهای بالقوه موجود استفاده نمود؟دردو دهه اخیر بدلیل اختلاف قیمت شدیدی كه بین پشم و گوشت بوجود آمده انگیزه پشم چینی بهنگام ذبح گوسفند كاهش یافته،درنتیجه یكی از مهمترین چالشهای فرش ایرانی كاربرد پشم دباغی شده درقالیبافی است.خروج پشم از مرزهای شرقی و واردات آن به خاطر بخش نساجی و استفاده از این الیاف در فرایند تهیه خامه قالی ابهام دارد!بنا بر این موضوع فراوری و پرورش پشم یكی از مهمترین موارد موثردر كیفیت قالی است.استفاده از پشم مناسب در تولید خامه قالی از بسیاری عیوب فرش همچون دورنگی،رگه دار شدن ،نمدی شدن ،بری بری شدن ،ذرتی شدن ،عدم شفافیت رنگی جلوگیری نموده ضمن آنكه چگونگی استفاذه از آن نقش موثری در قیمت تمام شده فرش بافته شده دارد .

مواد و روش ها :در این مقاله تلاش گردیده است ضمن استفاده از برخی منابع موجود در زمینه پشم اعم از كتب ،مقالات ،پایان نامه های دانشگاهی از نژاد های مختلف گوسفندان خراسان نمونه برداری و با همكاری آزمایشگاه الیاف شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد طبس مشخصه های مختلف الیاف پشمی موجود در خراسان منجمله طول الیاف ،قطر الیاف ،تعداد وجعد و همچنین میزان رنگ پذیری و شفافیت رنگی آنها محاسبه شود. همچنین با مشاهده قالیهای بافته شده با هریك از این پشم ها تلاش گردید كه مزایا و محدودیت های كاربرد در انواع پشم مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد .همچنین به منظور اشراف مقاله بر نتایج حاصل از كاربرد پشم های مختلف با عوامل جمع آوری پشم در مناطق مختلف استان بالاخص در منطقه بشرویه فردوس ،سربیشه بیر جند ،تولیدكنندگان فرش دستباف ،پیش كسوتان فرش و تعدادی از مدیران واحد های ریسندگی و پشم شوئی مصاحبه عمیق به عمل آمد .

یافته ها:

از دویست نوع نژاد گوسفندی كه بصورت شناخته شده در سراسر جهان پراكنده شده اند بالغ بر ۲۸ نژاد مختلف گوسفند در ایران مورد شناسایی قرار گرفته اند كه عبارتند از: بلوچ ، سنجابی ،مهربانی ،شال ،مغانی ،كلكوهی ،قره گل ،كبود شیراز ،قزل ،افشاری ،تركی ،ماكویی ،فراهانی ،كرمانی ،بختیاری ،سنگسری ،نائینی ،زندی ،لری ،كردی ،زل ،جمهور ،تركا شوند مریوان ،خویی ،وارتیه شاهپور ،ارومیه ،مكری سیاه .

از میان نژادهای فوق الذكر پشم نژادهای بلوچی ، كلكوهی ، بختیاری ، ماكویی ، به رنگ سفید و گوسفند نژاد فراهانی دارای پشم متمایل به سفید نخودی و نژادهای كرمانی ، تركی ، افشاری و مغانی دارای پشمی به رنگ سفید متمایل به شكری و مابقی نژادها پشم آنها به رنگ های متنوع میباشد . مطابق با آمارهای موجود در وزارت جهاد كشاورزی بالغ بر هفتاد میلیون راس گوسفند در ایران وجود دارد كه بیشترین فراوانی به ترتیب مربوط به گوسفندان بلوچی با۲/ ۲۹.%، سنجابی با۸/۱۰%، مغانی با۷/۹%، قره گل خاكستری با ۹%، كردی ۹/۶%، زل ۲/۶%، قره گل سیاه۶% و لری بختیاری ۲/۵% ،كمترین نژادها به ترتیب مربوط به نژادهای سنگسری ۴%، افشاری و ماكویی هر كدام ۲/۳%، مهربانی ۷/۲%، سایر نژادها ۶/۳% میباشد . تولید پشم در گوسفندان نژادهای مختلف متفاوت بوده كه بیشترین تولید مربوط به گوسفند نژاد بختیاری بین ۳-۴ كیلوگرم و نژادهای خراسانی گوسفند بلوچی ۵/۱-۵/۲ كیلوگرم ، قره گل با ۲-۳ كیلو ، كردی ۵/۱-۲ كیلو و مغانی با ۵/۱-۵/۲كیلو تولید پشم دارند بیشترین درصد راندمان پشم گوسفندان ایرانی مربوط به واریته رضائیه با ۷۴-۹۴% و كمترین آن مربوط به واریته مكری با ۴۴% می باشد . درصد راندمان در بین گوسفندان خراسانی به ترتیب بلوچی با ۵۰-۶۵%، قره گل ۴۵-۵۰%، كردی با ۵۰-۵۵%، و مغانی ۶۵% می باشد . از نظر ظرافت پشم گوسفندان بلوچی با ۱۸-۳۱ میكرون ، شال با ۲۸-۳۴ میكرون ، فراهانی با ۲۵-۲۸میكرون ، كرمانی با ۲۳-۲۷میكرون ، زندی با ۲۲-۲۳میكرون ظریفترین پشم های گوسفندان ایرانی محسوب میگردند. نژاد كردی با ۳۱-۳۵ میكرون و نژاد قره گل با ۳۵-۴۰ میكرون ضخیمترین پشم خراسانی است و واریته های مكری با ۴۰-۴۵ میكرون، قزل با ۳۵-۴۰ میكرون ، مریوان با ۴۰-۴۲ میكرون دارای بیشترین ضخامت و قطر الیاف در بین گوسفندان ایرانی می باشند. ضخامت مابقی نژادها بین ۲۵-۳۵ میكرون میباشد . طول الیاف گوسفندان دارای پشم ظریف ایرانی بین ۱۱-۱۶ سانتی متر ، پشم متوسط بین ۱۶-۲۰ سانتی متر و پشم ضخیم بین ۲۰-۲۴ سانتی متر میباشد . گوسفندان مریوان و قزل با ۸ سانتی متر ، سنگسری با ۱۱ سانتی متر واریته رضاییه با ۸-۱۰ سانتی متر دارای كمترین طول الیاف و گوسفند واریته مكری با ۲۴ سانتی متر در طول الیاف بلند ترین الیاف را دارا ست . تعداد جعد در ده سانتی متر در مورد نژادهای مختلف گوسفندان ایرانی نیز متنوع است. گوسفندان كلكوهی ، رضائیه ، بلوچ و زندی به ترتیب با ۶۰،۵۵،۵۰،۴۵ در هر ۱۰ سانتی متر دارای بیشترین جعد و گوسفندان لری با ۱۰ جعد كمترین جعد را داراست . تجعد سایر نژادها نیز بین ۲۵-۴۰ در هر ده سانتی متر میباشد .