آیا پیامبر اسلام می خواند و می نوشت

ما معتقدیم كه پیامبر اسلام سرآمد جهان بشریّت از نظر علم و عمل بوده, كتاب آسمانی و قوانین و احكام او, مواعظ و نصایح و دستورالعمل های مختلف او, گواهی روشن بر علوم سرشار و معارف دینی فوق العاده اوست

آقای سیّد عبداللّطیف رییس انستیتوی مطالعات فرهنگی، در مقاله خود كه درباره باسواد بودن پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) نوشته است، با ذكر دلایلی معتقد شده كه پیامبر اسلام، پیش از بعثت می خواند و می نوشت و این كه در میان مسلمانان معروف است كه پیامبر اسلام فاقد سواد بوده ظلم بزرگی است كه از ناحیه پیروان آن حضرت بر او وارد آمده است، آیا این مطلب صحّت دارد؟

ما پیش از آن كه ادلّه نویسنده نامبرده را بررسی كنیم نقطه بحث را از نظر مسلمانان معیّن كرده و منظور مسلمانان را از «امّی» بودن پیامبر توضیح می دهیم تا هرگونه اشتباهی در این زمینه رخ داده است برطرف گردد.

- ما معتقدیم كه: پیامبر اسلام سرآمد جهان بشریّت از نظر علم و عمل بوده، كتاب آسمانی و قوانین و احكام او، مواعظ و نصایح و دستورالعمل های مختلف او، گواهی روشن بر علوم سرشار و معارف دینی فوق العاده اوست.

- ما معتقدیم كه: پیامبر اسلام به رموز جهان خلقت و اسرار آفرینش و قوانینی كه در سراسر جهان هستی حكومت می كند واقف بوده و این مطلب نه تنها مورد انكار احدی از مسلمانان نیست، بلكه خودی و بیگانه در برابر آثار و سخنان و قرآن عظیم او سر تعظیم فرود می آورند.

- ما معتقدیم كه: آن پیشوای بزرگ، همه این كمالات را از طریق وحی گرفته و در مكتب نبوّت تمام این دروس و معارف را آموخته است، هرگز پیش معلّمی درس نخوانده و كسب دانش نكرده است; زیرا نبوّت یك نبوغ فردی و اجتماعی نیست كه دارنده آن بسان سایر نوابغ از طریق تعلیم و تعلّم این برتری را به دست آورد، بلكه یك موهبت الهی است كه به افراد لایق و شایسته عطا می شود.

- مسلمانان با اعتراف به مراتب یاد شده می گویند كه: آن حضرت یك فرد امّی بوده و مقصود از امّی این است كه درس نخوانده بود، نه این كه فاقد سواد و دانش بوده است و تمام اشتباه در این نقطه است، زیرا «درس نخوانده» به معنای بی علم و دانش بودن نیست همچنان كه پیامبران بزرگ درس نخوانده اند ولی بزرگترین معلّمان در عالم بشریّت بوده اند. حضرت آدم یك فرد درس نخوانده بود، ولی به تصریح قرآن مجید معلّم فرشتگان بود، چنان كه در سوره بقره بطور تفصیل این مطلب در طیّ آیه های ۲۸ تا ۳۲ بیان شده است.

هرگاه مقصود از باسواد بودن پیامبر اطّلاع وسیع و علوم سرشار او حتی از طریق وحی باشد، این مطلب مورد تصدیق تمام مسلمانان است و اگر مقصود از باسواد بودن این است كه بسان دیگران در مكتب های معمولی درس خوانده و استاد دیده، صفحات پرافتخار زندگی آن حضرت و صریح آیات قرآن شدیداً آن را تكذیب می كند.

- مسلمانان معتقدند كه: آن حضرت پیش از بعثت نه كتابی را می خواند و نه صفحه ای می نوشت و این مطلب را خود قرآن با كمال صراحت در سوره عنكبوت، آیه ۴۸ بیان نموده، چنان كه می فرماید: «پیش از نزول قرآن كتابی را نمی خواندی و با دست خود چیزی نمی نوشتی، برای این كه كافران پس از بعثت در آیین و نبوّت تو شك نكنند» و تفصیل این مطلب در پاسخ ادلّه نویسند خواهد آمد.

آیا آن حضرت پس از بعثت می خواند و می نوشت، یا نه؟ در این مورد یك نظر قطعی صد در صد نیست، مشهور این است كه آن حضرت بعد از بعثت نیز عملا نمی خواند و نمی نوشت و تمام نامه های پیامبر را دیگران می نوشتند و خود او انشا می كرد و روایات اسلامی این نظر را تأیید می كند.

آری، برخی از علما اعتقاد دارند كه نخواندن و ننوشتن او گواه بر عدم قدرت او بر نوشتن و خواندن نیست; زیرا خواندن و نوشتن یك كمال بزرگی است كه نمی توان گفت پیامبر اسلام فاقد این كمال بوده است - اگر چه او از این كمال استفاده ای نمی كرد.

مرحوم مجلسی در بحار، فصل «حدیبیّه» می فرماید: توانایی آن حضرت نسبت به خواندن و نوشتن مورد تردید نیست; شخصیّتی كه صاحب این همه معجزات و كرامات و این همه معارف و علوم است، چطور می شود به یك سلسله حروف و نقوش آشنایی نداشته باشد.(۱)

آنچه كه الآن مطرح است این است كه آیا دلایل این نویسنده هندی اثبات می كند كه پیامبر یك فرد تحصیل كرده بود؟ و آیا اثبات می كند پیامبر اسلام پیش از بعثت و پس از آن قادر به خواندن و نوشتن بود و از این قدرت استفاده می كرد؟

اكنون نظریّه و دلایل نویسنده نامبرده را بررسی می كنیم

- او می گوید: مفسّران برای این كه ثابت كنند كه قرآن كلام پاك و خالص خداست و پیامبر چیزی بر آن نیفزوده است، چنین پنداشته اند كه راه حلّ آن این است كه پیامبر اسلام را فاقد سواد معرّفی نمایند، در صورتی كه شخص مبعوث شده از طرف خداوند، مطلقاً - خواه فاقد سواد باشد یا نه - در كلام خدا دخل و تصرّف نمی كند.

پاسخ: گفتار فوق شگفت آور است و هرگز چنین نظری در كتاب های معتبر علمای اسلام پیدا نمی شود و بطور مسلّم مانع حقیقی از دخل و تصرّف پیامبران در كلام الهی، شایستگی روحی و به اصطلاح «عصمت» آنهاست، نه فقدان سواد.

ولی با اعتراف به مطلب مزبور، مسلمانان پیامبر اسلام را به حكم آیه «اَلَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الاُمِّیَّ; همان ها كه از فرستاده (خدا) پیامبر امّی پیروی می كنند»(۲) امّی به همان معنا كه گفته شد می دانند.

هندی در تفسیر معنای «امّی» و علّت توصیف پیامبر با این صفت دچار دو اشتباه شده، یكی این كه تصوّر كرده است علّت امّی دانستن پیامبر برای حفظ قرآن از هرگونه دخل و تصرّف از ناحیه پیامبر بوده، در صورتی كه علّت غیر این بوده، دوّم این كه خیال كرده معنای «امّی» بی سواد بودن است، در حالی كه معنای آن درس نخوانده و به اصطلاح پیشوایان لغت عربی، كسی كه «لا یقرأ و لا یكتب; نمی خواند و نمی نویسد»(۳) می باشد و فاصله این دو معنا از هم زیاد است.

- او می گوید: قرآن پیامبر را چنین معرّفی می كند: «وَ یُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَالْحِكْمَهٔ; و به آنها كتاب و حكمت بیاموزد»(۴) و حدّاقلّ شایستگی كسی كه می خواهد محتویات دانش یك كتاب را بیاموزد آن است كه بتواند قلم به كار ببندد و یا دست كم آنچه را با قلم نوشته شود، بخواند.

پاسخ: ممكن است كسی بگوید كه پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) قادر به خواندن و نوشتن بود اگر چه مطلقاً حتّی پس از بعثت نیز از این قدرت بهره برداری نكرده است ولی با این اعتراف، این آیه مدّعای نویسنده را ثابت نمی كند; زیرا طرز تعلیم انبیا با روش آموزگاران مدارس فرق دارد; زیرا پیامبر اسلام با خواندن آیات الهی از حفظ، و به وسیله بیانات شیرین و راهنمایی های علمی، وظیفه سنگین خود (تعلیم و تربیت) را انجام می داد و این طرز آموزش و پرورش، در گرو خواندن كتاب و نوشتن روی صفحه كاغذ یا تخته سیاه نیست.

اشتباه نامبرده این جاست كه تصوّر كرده طرز تعلیم و تربیت پیامبران بسان آموزگاران و دبیران مدارس است، در صورتی كه زندگی پر افتخار پیامبران - خصوصاً زندگی رسول خدا - برخلاف این مطلب گواهی می دهد.

- او می گوید: قرآن مجید طرفدار مقام علم و قلم است و چنین فرموده: «اَلَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ* عَلَّمَ الاِنْسانَ مِا لَمْ یَعْلَمْ; همان كسی كه به وسیله قلم تعلیم نمود و به انسان آنچه را نمی دانست یاد داد.»(۵) تا آن جا كه نام یكی از سوره هایی كه در مكّه نازل گردیده سوره «قلم» است; بنابر این، آیا می توان باور كرد كه با این همه طرفداری از قلم، پیامبر كه مأمور تعلیم قرآن بوده از به كار بردن قلم اجتناب میورزید!

پاسخ: بطور مسلّم چنان كه گفتیم قدرت بر خواندن و نوشتن خود كمالی است كه پیامبر واجد آن بوده، اعمال و به كار بردن و استعمال آن كمالی است دیگر، ولی روی یك سلسله مصالح بزرگ، پیامبر اسلام از به كار بردن قلم اجتناب میورزید.

زیرا، اگر او بسان مردم دیگر درس می خواند و نامه می نوشت، مخالفان نبوّت او آن را دستاویز قرار داده و چنین وانمود می كردند كه آیین توحید او و شرایع و احكام وی زاییده افكار و نتیجه مطالعات و بررسی های كتاب های پیشینیان است و ارتباطی با جهان وحی و خداوند ندارد.

قرآن این حقیقت را با روشن ترین عبارت بیان كرده است و می فرماید: «ما كُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتاب وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینكَ اِذاً لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ; تو هرگز پیش از این كتابی نمی خوانی و با دست خود چیزی نمی نوشتی، مبادا كسانی كه در صدد (تكذیب و) ابطال سخنان تو هستند شك و تردید كنند».(۶)

. بحارالانوار، جلد ۱۶، صفحه ۱۳۶.

. سوره اعراف، آیه ۱۵۷.

. به تفسیر المنار، جلد ۹، صفحه ۲۳۴ مراجعه شود.

. سوره آل عمران، آیه ۱۶۴.

. سوره علق، آیه ۴ و ۵.

. سوره عنكبوت، آیه ۴۸.

۷. سوره فرقان، آیه ۵ و ۶.

. سوره بینه، آیه ۲.

. سوره شعراء، آیه ۱۹۳ و ۱۹۴.

۰. سوره آل عمران، آیه ۱۶۴.

صاحب اثر : ناصر مکارم شیرازی

منبع : پایگاه دفتر آیت العظمی مکارم شیرازی مدظله

---