روش های تبلیغ پیام در سیره پیامبر ص

بی گمان هر اندیشمندی می کوشد تا یافته هایش را به دیگران انتقال دهد چرا که برایش کشف یک حقیقت, همانند سلطنت و پادشاهی بر هستی است و لذتی که اندیشمند از کشف خویش می برد, فراتر از هر لذت و خوشی است که انسان بتواند تصور آن را بکند

بی گمان هر اندیشمندی می کوشد تا یافته هایش را به دیگران انتقال دهد؛ چرا که برایش کشف یک حقیقت، همانند سلطنت و پادشاهی بر هستی است و لذتی که اندیشمند از کشف خویش می برد، فراتر از هر لذت و خوشی است که انسان بتواند تصور آن را بکند. هیجانی که از هر کشف به اندیشمندان و دانشمندان دست می دهد، ایشان را سرخوش می سازد. او این سرخوشی و لذت را می خواهد به دیگران نیز انتقال دهد. این جاست که پیام های اندیشه ای شکل می گیرد.

پیام، هر چند که می تواند شامل هر چیزی شود، ولی بی هیچ تردیدی پیام های کاشفان حقیقت، ارزشی ترین و برترین پیام هاست. آنان هنگامی که می بینند حقیقتی را کشف کرده اند، نوعی احساس مسئولیت و وظیفه در ایشان ایجاد می شود و خود را در قبال دیگران مسئول می بینند. وجدان بیدار و نفس لوامه و سرزنشگر ایشان اجازه نمی دهد تاتنها از کشف حقیقت بهره برند. این جاست که در مقام تبلیغ می کوشند حقیقت کشف شده و یافته هایشان را به شکل پیام به گوش دیگران برسانند.

بی گمان ارزشی ترین، بزرگ ترین و مهم ترین کشف هستی، از آن پیامبر گرامی(ص) بوده است. آن حضرت(ص) این کشف خویش را در شکل قرآن، به هستی ارزانی داشته است. او برای این که همگان از مخاطبان عصر حضور و دیگران از «ممن بلغ» از آن بهره گیرند، این پیام را به شیوه های مختلف تبلیغ کرده تا به گوش همگان برسد.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا با بررسی آموزه های قرآنی، روش های تبلیغ آن حضرت(ص) را تشریح کرده و آن را مبنایی برای تبلیغ پیام قرار دهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

● روش شناسی تبلیغ پیامبر(ص)

یکی از وظایف مؤمنان این است که به تبلیغ دین اسلام بپردازند؛ زیرا ایشان به حقیقتی دست یافته اند که اطلاع رسانی و تبلیغ آن به معنای رستگاری خود و جامعه بشری است.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، رستگاری هر فرد مؤمن در گرو تبلیغ و دعوت است و به اصطلاح عوامانه تنها خوری در این جا ممنوع است؛ زیرا کمال ایمان و رهایی از خسران و زیان برای هر فرد انسانی، زمانی تحقق می یابد که خود، حقیقت ایمان را درک کرده و به محتوای آموزه های وحیانی عمل کند و ضمن ایمان و عمل صالح، دیگران را نیز به حقیقت رهنمون کرده و آنان را به ایمان و عمل براساس آن تشویق و توصیه کند (سوره عصر).

بنابراین، هر مؤمن لازم است که پس از شناخت پیام اسلام، آن را به دیگران برساند و هر کسی می بایست خود دعوت گر و مبلغ اسلام باشد. هر چند که در این میان برخی از افراد باید به شکل تخصصی در این حوزه وارد شوند و با مراجعه به مراکز تعلیم و تربیت خاص، دوره های تخصصی را فرا گیرند و برای مأموریت دعوت و تبلیغ به میان اقوام خود بازگردند؛ (توبه، آیه ۱۲۲) ولی این مسئولیت همگانی هر مؤمنی است؛ زیرا کسی که حقیقت ایمان را شناخت می بایست افزون بر این که خودش بدان ایمان آورده و براساس محتوای حقیقت عمل کند، باید آن حقیقت را به دیگران نیز برساند.

برای این که هر مؤمنی به درستی از پس مأموریت، مسئولیت و وظیفه خویش برآید، بهترین شیوه آن است که از روش تبلیغ پیامبر(ص) بهره گیرد؛ زیرا آن حضرت(ص) نه تنها مهم ترین کشف حقیقت هستی را انجام داده و آن رابه شکل پیام قرآنی عرضه داشته است؛ بلکه به بهترین شکل نیز عمل کرده است. از این رو به عنوان اسوه و سرمشق در فکر و عمل شناخته و معرفی شده است (احزاب، آیه ۲۱).

بر این اساس، بر همگان لازم است تا با تحلیل و تبیین روش تبلیغ آن حضرت از کشف حقیقتی که به شکل پیام ارائه کرده است، به درستی از سنت و سیره آن حضرت(ص) بهره گیرند. اینجاست که روش شناسی تبلیغ پیامبر(ص) ضرورت می یابد.

در این میان، بهترین و کامل ترین منبع برای شناخت روش شناسی تبلیغ آن حضرت(ص) قرآن است که خود به بهترین شکل شیوه های آن حضرت را تحلیل و تبیین نموده است. البته بهره گیری از سنت و سیره نیز می تواند برای اکمال این مهم مفید و موثر باشد. با این همه در مطلب حاضر، تنها با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن، روش شناسی تبلیغ آن حضرت (ص) معرفی و تبیین می شود تا با بهره گیری از آن به عنوان سرمشق و اسوه تبلیغ بتوانیم مسئولیت و وظیفه ایمانی خویش را به انجام برسانیم.

● اهداف و ابزارهای تبلیغ

پیامبر(ص) به عنوان یک کاشف بزرگ حقیقت، به طور طبیعی و فطری بر خود فرض می دانست که به تبلیغ حقیقت کشف شده بپردازد، بی آن که مزد و اجری بخواهد (سباء، آیه ۴۷ و آیات دیگر) و خواسته های شخصی برای خود مطرح سازد (شوری، آیه ۱۵)؛ زیرا تمام سعی و تلاش آن حضرت (ص) در امر دعوت و تبلیغ این بود که از ضرر و هلاکت مردم جلوگیری به عمل آورد (توبه، آیات ۱۲۸ و ۱۲۹)؛ چرا که این کشف را داشت که هرکسی بیرون از چارچوب هدایتی اسلام عمل کند، برای ابدیت خود را خوار و ذلیل کرده و در آتش غضب و خشم الهی گرفتار آمده است.

اصولا وجدانهای بیداری چون وجدان پیامبران و دانشمندان حقیقی به خود اجازه نمی دهند تا چاه را ببینند و کوران را از آن باز ندارند؛ چنان که این وجدانهای بیدار در برابر هر حقیقتی چنین احساس وظیفه و مسئولیتی دارند. از امیرمؤمنان علی(ع) این تجسم عینی عدالت و حقیقت، روایت است که فرمود: «اگر نبود عهد و مسئولیتی که خداوند از دانشمندان هر جامعه گرفته که در برابر سیری و شکم بارگی ستمگران و گرسنگی ستمدیدگان سکوت نکنند، مهار شتر خلافت را رها کرده بر کوهان آن می انداختم و از آن صرف نظر می کردم.»

البته پیامبر گرامی(ص) افزون بر ماموریت و مسئولیت ذاتی و شخصی خود به عنوان یک وجدان بیدار، از سوی خداوند نیز ماموریت ویژه تبلیغ داشته است و خداوند بارها چنان که قرآن گزارش می کند از وی خواسته است تا در مقام تبلیغ قرار گیرد و به این وظیفه الهی انسانی خود عمل کند. (آل عمران، آیه ۲۰ و نساء، آیه ۶۳ و آیات دیگر) و همه حقایق و معارفی را کشف کرده و همه احکام و آموزه هایی را که به وی رسیده است به عنوان پیام هدایتی به همگان برساند. (هود، آیه ۱۲) از این رو برنامه های تبلیغی پیامبر(ص) برخاسته از نظارت و هدایت مستقیم الهی (آل عمران، آیه ۲۰ و طور، آیه ۴۸) بود و خداوند به تمام جزئیات و ماموریت و شیوه های تبلیغ آن حضرت (ص) آگاهی (همان و نیز مجمع البیان، ج۱ و ۲، ص۷۱۹) و نظارت دقیق داشته است. (همان)

این نظارت کامل و دقیق است که همه مشکلات را از سر راه پیامبر(ص) کنار می زند و پیامبر(ص) استوار و محکم در برابر مخالفان تبلیغ می ایستد؛ زیرا اگر تنها به حکم وظیفه انسانی اقدام می کرد، تحت فشارهای سنگین و اذیت و آزارهای دشمنان و مخالفان(مزمل، آیات ۱ تا ۷) ممکن بود کوتاه بیاید، ولی نظارت دقیق الهی و ماموریت خداوندی موجب شد تا پیامبر(ص)، استوار به کار تبلیغ خویش ادامه دهد (هود، آیه ۱۲) و همه فشارها و سختی ها را تحمل کند. (همان)

بر این اساس می توان گفت که روش ها و برنامه هایی که پیامبر(ص) به کار گرفته است، در کلیات و جزئیات به دستور خداوند و زیر نظارت کامل و دقیق او بوده است. این مساله موجب می شود که ضمن اطمینان کامل از درستی روش و حقانیت آن، در مفید و مؤثر بودن آن، هیچ شک وتردیدی بوجود نیاید.

مهم ترین اهدافی که خداوند برای تبلیغ پیامبر(ص) بیان می کند عبارت است از: اسلام (شوری، آیات ۱۳ و ۱۵ و صف، آیات ۶ و ۷)، توحید و یکتاپرستی (انعام، آیه ۱۹ و اعراف، آیه ۱۵۸)، هدایت مردم به حیات واقعی در دنیا و آخرت (انفال، آیه ۲۴)، صراط مستقیم (انعام، آیه ۱۵۳)، ایمان به خدا و معاد و قیامت (آل عمران، آیه ۱۹۳و بقره، آیه ۱۳ و اعراف، آیه ۱۵۸ و آیات دیگر)، بیان احکام و حقایق کتب آسمانی (مائده آیه ۱۵ و انعام، آیه ۱۵۱)، عدالت و برپایی آن (انعام، آیات ۱۵۱ و ۱۵۲) و اعراف، آیه ۲۹ و شوری، آیه ۱۵ و حدید، آیه ۲۵)، و رفع اختلافات میان انسان ها (نحل،آیه ۶۴). بنابراین، این اهداف می بایست در سرلوحه فعالیت های تبلیغ و مرکز پیام های همه مبلغان قرار گیرد و هرگونه تبلیغی بی این محتوا و اهداف نمی تواند تبلیغ شمرده شود؛ زیرا اسوه و سرمشق تبلیغ دین، پیامبر(ص) است و می بایست در محتوا و اهداف و ابزارها و روش های تبلیغ، از ایشان استفاده کرد. کسانی که در منابر و نوشته ها و سخنرانی ها و مانند آن، به این اهداف تبلیغی بی توجه هستند در حقیقت بیرون از دایره تبلیغ به مفهوم قرآنی قرار می گیرند.

ابزارهایی که حضرت پیامبر(ص) برای دستیابی به این اهداف به کار می گیرند، از تنوع چندانی در آن عصر برخوردار نبوده است، از این رو آن حضرت(ص) مهمترین شکل رساندن پیام ها و اهداف خود را بهره گیری از خود قرآن قرار می هد (انعام، آیه ۱۹) و با تلاوت آیات الهی، مردم را به حقایق و معارف و احکام دعوت می کند. (بقره، آیات ۱۲۹ و ۱۵۱ و آل عمران، آیه ۱۶۴ و سباء، آیه ۴۳ و جمعه، آیه ۲ و طلاق، آیه ۱۱).

آن حضرت(ص) با توجه به شرایط و مقتضیات زمان از ابزار سخنوری به عنوان بهترین ابزار سود می برد و با بیان روشن و رسای خویش دیگران را به سوی حقایق کشف شده رهنمون می سازد. (نساء، آیات ۶۱ و ۶۲ و نیز نور، آیه ۵۴ و عنکبوت، آیه ۱۸ و زخرف، آیات ۲۹ و ۳۰).

البته در شرایط کنونی ابزارها متنوع شده و می توان از فیلم، داستان، رمان و رسانه های گوناگون به عنوان ابزارهای تبلیغ بهره گرفت؛ زیرا بهره مندی از همه ابزارهای مناسب و مشروع، امری عقلانی است و اگر محدودیت های زمانی عصر پیامبر(ص) و کمبود امکانات نبود، شاید آن حضرت(ص) از ابزارهای امروزی نیز سود می برد؛ زیرا آن چه اصالت دارد، رساندن پیام ها و اهدافی است که در پیام به شکل محتوا مطرح می باشد. البته نمی توان برای رساندن پیام درست و خوب، از هر ابزاری بهره گرفت؛ چرا که هدف هرگز وسیله را توجیه نمی کند، بنابراین تنها شرط در بهره گیری از ابزارها آن است که مشروع بوده و با محتوای پیام در تقابل و تضاد نباشد.

● روش های تبلیغ

آن حضرت(ص) برای رساندن پیام خویش به همه جهانیان (انعام، آیات ۱۹ و ۹۰ و اعراف، آیه ۱۵۸، یوسف، آیه ۱۰۴ و سباء، آیه ۲۸ و آیات دیگر) روش های گوناگونی را به کار گرفت که در این جا به برخی از آن ها اشاره می شود.

اجتناب از اکراه و اجبار مردم (آل عمران، آیات ۲۰ و ۶۴ و نساء، آیه ۸۰ و مائده، آیات ۹۴ و ۹۹ و آیات دیگر)، استدلال و برهان (آل عمران، آیه ۸۶ و انعام، آیه ۵۷) چرا که بینه به معنای دلیل روشن است (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص ۱۵۷)، استفاده از حکمت (نحل، آیه ۱۵۲)، استفاده از فطریات و تبیین نفع و ضرر عقلانی (مائده، آیه ۷۶، و انعام، آیه ۷۱ و عنکبوت، آیات ۱۷ و ۱۸)، استفاده از موعظه (نساء، آیه ۶۳ و نحل، آیه ۱۲۵)، مراعات اعتدال و میانه روی در ارتباط با مردم (اعراف، آیه ۱۹۹ و انبیاء، آیه ۱۰۶)، انذار از عذاب های سخت آینده (بقره، آیه ۱۱۹ و مائده، آیه ۱۹)، بشارت به مخاطبان (بقره، آیه ۱۱۹)، تاکید بر مشترکات پذیرفته شده (آل عمران، آیه ۶۴)، برانگیختن عقل و دعوت به تفکر در برابر سنت گرایی و آیین تقلیدی و هشدار نسبت به آن (بقره، آیه ۱۷۰ و مائده، آیه ۱۰۴ و زخرف، آیه ۲۴)، جدال احسن (نحل، ۱۲۵)، ساده گویی(مریم، آیه ۹۷ و دخان، آیه ۵۸)، شناخت استعداد و قابلیت مخاطبان و برخورد متناسب با آنان (نحل، آیه ۱۲۵ و نجم، آیات ۲۹ و ۳۰)، صبر و پایداری در برابر سختی ها و ناملایمات و فشارها (یونس، آیه ۱۰۹ و طه، آیات ۱۳۰ و ۱۳۲)، صراحت و شفاف سازی (حجر، آیه ۹۴ و نساء ، آیه ۶۳)، نگرش یکسان و پرهیز از تبعیض و تفاوت (انبیا، آیه ۱۰۶ و شوری، آیه ۱۵) و مانند آن.

بهره گیری از این روش ها زمانی می تواند تأثیر مطلوب خود را به جا گذارد که مبلغ خود از شرایط مطلوب و مخاطبان از بستر و زمینه مناسبی برخوردار باشند. مبلّغ باید به آن چه می گوید خود پایبند و عامل باشد (صف، آیه ۳) و از انگیزه و روحیه بالا و از خلوص، بهره مند باشد و چشم داشتی به مزد و اجر مادی و دنیوی از پول و مقام و اعتبار نداشته باشد (انعام، آیه ۹۰ و شوری، آیه ۱۵) و در بیان حق بخل نورزد.(تکویر، آیه ۲۴) همچنین زمینه برای تأثیرگذاری پیام وجود داشته باشد و مخاطبان پیام، گرایش به ایمان واقعی داشته (روم، آیه ۵۳) و از روحیه بالا (ذاریات، آیه ۵۵)، روحیه تسلیم و حق پذیری (یس، آیات ۱۰ و ۱۱) برخوردار باشند و قلب هایشان مسدود و مختوم نباشد و از ابزارهای شناختی مناسب بهره داشته باشند (بقره، آیات ۶ و ۷ و روم، آیات ۵۲ و ۵۳) و از فقدان ابزارهای هدایتی رنج نبرند (یونس، آیات ۴۲ و ۴۳ و کهف، آیه ۵۷) و انسانی طغیان گر (ذاریات، آیات ۵۲ تا ۵۴) و لجوج و حق ناپذیر نباشند. (یس، آیات ۷ تا ۱۰ و فصلت، آیات ۴ و ۵).

بنابراین، وجود مقتضیاتی در مبلّغ و فقدان موانع در مخاطبان از مهم ترین شرایط تأثیرگذاری تبلیغ است که در این آیات به آن اشاره شده است. بسیاری از مبلّغان دارای شرایط تبلیغ نیستند و کلام ایشان هر چند با بهره گیری از بهترین ابزارها و کامل ترین ابزارهاست ولی به سبب آن که از دل برنمی آید بر دل هم نمی نشیند و تأثیری بر مخاطبان نمی گذارد؛ چنان که تبلیغ در میان کسانی که کفر پیشه کرده اند و حق را نمی پذیرند و با آن، عناد و لجاجت دارند (بقره، آیات ۶ و ۷) تبلیغ بی تأثیری است؛ چرا که پتک بر آهن سخت کوبیدن است.

زمانی تبلیع تأثیر می گذارد که آهن وجود شخص، نرم باشد و ابزارهای شناختی درمخاطب به کفر و عناد مسدود نباشد. از این رو تعدادی از مبلغان از عدم تأثیر پیام های خویش سخن می گویند. در این موارد هنگام آسیب شناسی تبلیغ می بایست به آنان یادآور شد که یا پیام های شما ارزش شنیدن ندارند و در آن حقایقی تبیین نمی شود یا آن که روش های شما غیرمناسب است، یا آن که گیر و اشکال در خود شماست که در تبلیغ دنبال مادیات هستید یا خلوص ندارید و یا برخلاف آن چه می گویید و پیام می فرستید عمل می کنید یا آن که مخاطبان شما قابلیت و استعداد دریافت پیام را ندارند تا تأثیری برای پیام شما وجود داشته باشد.آن چه بیان شد تنها گوشه ای از حقایق تبلیغ در روش پیامبر(ص) بود. تبیین همه حقایق آن حوصله و وقت دیگری را می طلبد و به همین میزان در این جا بسنده می شود.

علیرضا سبحانی