دعای نیمه شبی, دفع صدبلا بکند

می خوانمت خدای مهربان من با سلاحی که نامش دعاست

● دعا خالص‌ترین عبادت

دعا بهترین، خالص‌ترین و ناب‌ترین عبادت معرفی شده است (الدعا مخ العبادة)(۱)

«مخ» یعنی «ناب»(۲) خالص‌ترین و ناب‌ترین عبادت را دعا نام نهاده‌اند.

آنقدر دعا اهمیت دارد که طبق بعضی از روایات ثواب نماز که رکن دین و معراج مؤمن است را به مقدار دعای در نماز و طول قنوت آن می‌دهند.(۳) چراکه نماز، ذکر است ولی دعا از ذکر هم بالاتر است. در هر دعایی ذکر هست ولی در هر ذکری دعا نیست، آنکه خدا را می‌خواند خود را نمی‌بیند بلکه فقط آن کس را که می‌خواند می‌بیند ولکن ذاکر هم خود و هم ذکر و هم مذکور را می‌بیند.

امیرالمؤمنین(ع) دعا را «احب الاعمال الی الله سبحانه فی الارض معرفی می‌کند و آن را سلاح مبارز با دشمن درون و برون و کلید روزی می‌داند»(۴) امام صادق(ع) دعا را بُرنده‌تر و نافذتر از سلاح آهنی معرفی کرده آن را عمود دین، نور آسمان و زمین می‌داند (ان الدعا انفذ من السلاح الحدید و منها ان الدعا عمود الدین و نورالسموات و الارضین)(۵)

● نقش زمان و مکان در دعا

نقل است امام هادی(ع) بیمار شد. به این جهت فرمودند یک نفر را اجیر کنید تا از مدینه برود کربلا و در آنجا کنار حائر حسینی برای من دعا کند. فردی را اجیر کردند؛ آن شخص گوید من پیش خود گفتم امام حسین(ع) هم امام است، امام هادی(ع) هم امام، پس چرا من از کنار امامی به کنار امام دیگر بروم و آنجا دعا کنم خود امام هادی(ع) دعا کند. لذا به محضر مقدس حضرت رسیدم و سؤال خود را عرض نمودم حضرت فرمود درست است ولیکن خدای سبحان بعضی از مکان‌ها را محل استجابت دعا قرار داده است و دوست دارد در آن مکان‌ها از او یاد شود من هم به تبعیت از خدای سبحان دوست دارم در آن مکان‌ها مرا دعا نمایید و حائر و کربلای حسینی مکان استجابت دعا است برای این است که من می‌خواهم تو به آنجا بروی و در آنجا خدای سبحان را بخوانی و مرا دعا کنی (انما فی مواطن یحب الله ان یذکر فیها فانا احب ان یدعولی حیث یحب‌الله ان یدعو فیها و الحیر من تلک المواضع)(۶) و در نقلی دیگر چنین وارد شده است (ان الله بقاعاً یحب أن یدعا فیها فیستجیب لمن دعا و الحیر منها).(۷)وجود اقدس سیدالشهدا اباعبدالله الحسین(ع) خود در ضمن بیانی به این مهم (کربلا موضع استجابت دعا است) اشاره می‌فرمایند (و قد اختارها الله تعالی یوم دحا الارض و جعلها معقلا لشیعتنا و محبینا تقبل اعمالهم و صلواتهم و یجاب دعائهم).(۸)

این بیان نورانی مؤید است بر این معنا که بعضی از مکان‌ها محل استجابت دعا هستند.

در بعضی از زمان‌ها دعا اثر خاصی دارد. مثل شب جمعه یا روز جمعه، در روایت آمده که پروردگار عالم در هر شب جمعه از اول شب تا طلوع فجر ندا می‌کند به بندگان خود از فوق عرش که آیا نیست بنده مؤمنی که بخواند مرا در این وقت و حاجتی از من بخواهد، خواه حاجت دنیا و خواه حاجت آخرت که من حاجت او را برآورم و مطلب او را روا کنم و آیا نیست بنده مؤمنی که در این وقت از گناهان خود توبه کند و به من بازگشت نماید تا من بیامرزم او را و توبه او را قبول کنم، آیا نیست بنده مؤمنی که معاش او تنگ باشد و از من بخواهد وسعت معاش را، تا من اجابت کنم او را و آیا نیست صاحب بیماری و مرضی که از من سؤال کند صحت خود را تا من او را صحت بخشم و عافیت کرامت فرمایم و یا محبوس باشد تا او را خلاصی دهم، یا ظلم کسی به او رسیده باشد تا او را از ظلم ظالم نجات دهم و از جمله اوقات دعا اول وقت زوال جمعه است و آخر روز جمعه.(۹)

نقل است سیدة نساءالعالمین حضرت زهرا(س) در روز جمعه به غلام خود چنین می‌فرمودند: (اصعد علی الظراب، فاذا رأیت نصف عین الشمس قد تدلی للغروب فاعلمنی حتی ادعو) (۱۰) آن حضرت در روز جمعه به غلام خود می‌فرمود: «بر بلندی قرار گیر، هرگاه که دیدی نصف قرص خورشید در حال غروب است مرا آگاه کن تا دعا نمایم.»

● دعا همیشه مستجاب است

دعا چون خواندن خدای سبحان است پس هیچ‌گاه بدون استجابت نخواهد بود آنکه بگوید من دعا کردم ولی مستجاب نشد در حقیقت دعا نکرده است بلکه خواسته است نعوذبالله خدای احد و صمد را امتحان کند.احمدبن محمدبن ابی نصر که صحابی امام رضا(ع) است می‌گوید به حضرت عرض کردم جعلت قداک انی قدسالت الله حاجة مثل کذا و کذا سنة و قد دخل قلبی من ابطائها شیء فقال: یا احمد ایاک و الشیطان). قربانت شوم من چند سال است که از خدای احد و صمد حاجتی را درخواست دارم و از تأخیر اجابتش در دلم شبهه و نگرانی آمده است، حضرت(ع) فرمود: «ای احمد از شیطان برحذر باش و مراقب باش که شیطان به این وسیله در دل تو راهی باز نکند و تو را ناامید نکند.» (ان ابا جعفر صلوات‌الله علیه کان یقول: ان‌المؤمن یسأل‌الله عزوجل حاجة فیوخرعنه تعجیل اجابته حبالصوته) امام باقر(ع) همیشه می‌فرمود: ممکن است مؤمن دعایی کند و خدا برای این که او بیشتر خدا را بخواند دادن حاجت او را تأخیر می‌اندازد چرا که خیر مؤمن بنا به تشخیص و حکمت خدای سبحان ممکن است در عدم دادن حاجت یا تأخیر آن قرار گرفته باشد. (۱۱)

● اقسام دعا

همانطور که عده‌ای عبادت می‌کنند از ترس آتش، عذاب و عقاب خدای سبحان؛ عده‌ای هم از ترس دعا می‌کنند (الدعا ترس المؤمن)(۱۲) یعنی برای اینکه آسیب نبینند دعا می‌کنند و دعا را سپری در برابر بلیات قرار می‌دهند.

امیرالمؤمنین(ع) فرمود: (ما المبتلی الذی قد اشتد به البلاء با حوج الی الدعا الذی لایامن البلاء)(۱۳) آنکه در امن و آسایش است به دعا بیشتر احتیاج دارد تا انسان گرفتار و لذا عده‌ای خائفانه و از ترس دعا می‌کنند همانطور که بعضی خائفانه عبادتی دارند.قسم دوم آنهایی هستند که شائقانه و از روی طمع عبادت می‌کنند یعنی به شوق بهشت و به طمع نعمات بهشت خدا را عبادت می‌کنند در مقام دعا هم، عده‌ای اهل دعا هستند اما از روی طمع دعایی دارند (الدعاء سلاح المؤمن) (۱۴) می‌خواهند به سبب دعا و با سلاح دعا نعمتی را کسب کنند.در مقام سوم همانطور که عده‌ای نه از ترس آتش و نه به شوق بهشت بلکه آزادانه عبادت می‌کنند در موقع دعا هم آنها آزادانه دعا می‌کنند «الدعاء مخ العبادة».

● شاکله دعا

دعا احکام، آداب و اسراری دارد و از این سه صورت شکل گرفته است.

● احکام دعا

احکام دعا عبارت است از این که انسان از خدای سبحان چیزی طلب کند که حرام نباشد. چیزی که آسیب به داعی و یا به غیر داعی نرساند و در یک جمله آنچه که روزی او قرار داده نشده طلب نکند. (ولا تعنتی بطلب مالم تقدر لی فیه رزقا) (۱۵)

● آداب دعا

دعا آدابی دارد، مثل این که داعی اول حمد خدای را به جای آورد، به گناهان خود اعتراف کرده استغفار نماید، بوی خوش استعمال کند، با صدای بلند دعا نکند. یعنی دعای او با تضرع و خفا همراه باشد (البته این خوف، خوف نفسانی نیست بلکه هراس عقلانی است که مناسب با مقام ربوبی است) حالت ابتهال و گریه داشته باشد، انگشتر عقیق در دست کند، رو به قبله بنشیند، با طهارت باشد، دست‌های خود را بلند کند، در جای با شرافت قرار بگیرد و...

● اسرار دعا و ارکان دعا

دعا دارای سه رکن است، داعی، مدعو، ادب دعا. داعی همان عبد مستمند و نیازمند است که با تمام وجود خود خدای سبحان را می‌خواند یعنی همان کمال فقر به این معنا که مثل فقیر، برای خود ستون فقرات و محل اتکایی نبیند و قوام خود را جز با توکل و اتکا بر خدای سبحان نداند. پس داعی همان حقیقت و عین فقر و مستمندی است.

مدعو، خدای رحمان است که دارای اسماء حسنی بوده (قل ادعوا الله اودعوا الرحمن ایا ما تدعوا فله الاسماء الحسنی)(۱۶)

ادب دعا هم که رکن سوم دعا ذکر شده است در دو کلمه خلاصه شده است تضرعاً و خفیة که البته خفیة بودن دعا نه یعنی با صدای آهسته دعا کردن و با پنهانی و مخفیانه دعا نمودن؛ چرا که دستورات معارض با این معنا هم وارد است که نمونه‌ای از آن نقل شد و همچنین در دعای سراسر رحمت کمیل مسطور است. امیرالمؤمنین که مؤدب ترین داعی است و خود ممسوس فی ذات الله است گاهی عرضه می‌دارد (لا ضجن الیک) زمانی فریاد می‌زند (لا صرخن الیک) چرا که شعاع اینگونه خطابات به سوی ذات اقدس الهی زجهت طلبمندی نیست بلکه بر مبنای (لای الامورالیک اشکو و لما منها اضج و ابکی) است.

اگر کسی ارکان دعا را شناخت آن ادب بندگی را رعایت کرده نه تنها از غیر خدا چیزی نمی‌خواهد بلکه از خدای سبحان هم چیزی طلب نمی‌کند و فقط او را می‌خواند.

پی‌نوشت‌ها در دفتر روزنامه موجود است.