سفره های آب زیر زمینی ایران به سرقت می روند

در سال های گذشته و دست کم در فصل زمستان اسم همسایه شمال غرب را زیاد می شنویم

در سال‌های گذشته و دست‌کم در فصل زمستان اسم همسایه شمال غرب را زیاد می‌ شنویم. اینکه ترکمنستان شیر گاز مایع را در اوج برودت هوا به روی ایران بست و شهر‌های شمالی دچار افت فشار گاز شدند. اما در روزهای گذشته خبر‌های جدید از این کشور با جمعیت ۵ میلیون نفری شنیده می‌شود.

بر اساس گزارش‌ها ترکمنستان در مرز با ایران در منطقه خراسان شمالی چاه‌های زیادی را با کمک کشورهای دیگر حفر می‌کند تا سفره‌های آبی مشترک مرزها را خالی کند. در حالی که قطره‌های آب برای امنیت غذایی کشور ضروری است اما در مرزهای مشترک حجم زیادی از آب‌های زیر زمینی توسط کشورهای دیگر به سرقت می‌رود. ترکمنستان در مرز مشترک با ایران چاه‌های زیادی را با هدف به سرقت بردن آب‌های زیرزمینی حفر کرده است، منابع محلی خبر می‌دهند، ترکمنستان برای حفر این چاه‌ها از کشور دیگری هم کمک گرفته که با سرعت زیادی این کار انجام شود. در منطقه مرزی شیروان در خراسان شمالی شیب زمین به طرف ترکمنستان است و سالانه بیش از ۳۰ میلیون مترمکعب آب زیرزمینی از دسترس خارج می‌شود، این در حالی است که کل آب استحصالی ایران در این منطقه ۲۴ میلیون متر مکعب است.

این در حالی است که ایران کشور کم‌آبی است و به این دلیل نباید اجازه دهد این آب‌ها به راحتی از مرزها خارج شود، حفر چاه در مرزها باید توسط ایران انجام شود و با پمپاژ و ذخیره‌سازی آب سطح کشت مزارع را افزایش دهد. به گفته کاظمی، کارشناس ارشد حوزه کشاورزی کشور همسایه شمالی ایران یعنی ترکمنستان با داشتن ۵ میلیون نفر جمعیت و رودخانه‌های فراوان، نیاز چندانی به آب ندارد با این حال تلاش خود را برای استحصال آب‌های مرزی و مشترک چند برابر کرده است، اما ایران با وجود نیاز شدید، همچنان به خروج این آب‌ها بی‌توجه است.

مشاهدات منابع محلی نشان می‌دهد در دو سوی مرز ایران و ترکمنستان، ترکمنستان سرسبز و با رویشگاه‌های طبیعی فراوان است اما این طرف مرز خشک و روستاهای متروک و کم‌جمعیت دارد که شاید دلیل آن مدیریت آب در آن کشور و بی‌توجهی در کشور ما باشد. این درحالی است که کشور می‌تواند با جلوگیری از هدررفت این آب‌ها سرسبزی و تولید فراوان را در مرزها که اکنون وضعیت مناسبی ندارند به ارمغان آورد.

جنگ آب

کره‌زمین ۱۶۵۰ میلیون‌کیلومترمکعب منابع آبی دارد که از نوشیدن ۹۷ درصد آن باید صرف‌نظر ‌کنیم و فقط ۲/۳ درصد آن‌ آب شیرین است البته ۷۸ درصد از این میزان آب‌شیرین موجود نیز یا در سفره‌های آب زیرزمینی یا در یخچال‌های قطبی یا توسط انسان‌ها آلوده شده‌ است. ذخایر آبی کره‌زمین از حدود ۴/۵ ‌میلیارد ‌سال پیش به وجود آمده و تاکنون ثابت مانده و این درحالی است که در دهه‌های گذشته با افزایش جمعیت، مصرف آب افزایش یافته. به‌ عبارتی، میزان آب تجدیدشونده در کره‌زمین فقط یک‌درصد از کل آب‌های زمین است و این مقدار هم قرن‌هاست که تغییری نکرده؛ این یعنی حجم آبی‌ که پیشینیان ما در زمان امپراتوری هخامنشیان با کمتر از ۲۰ میلیون نفر روی کره‌زمین دراختیار داشتند، تقریبا همان‌ مقدار آبی است‌ که هم‌اکنون بیش از هفت میلیارد نفر ساکنان زمین از آن برخوردارند. بنابراین پیداست که دورنمای توسعه روی زمین با مختصات کنونی آن تا چه اندازه شکننده و محدود‌کننده به نظر می‌رسد.

به این ترتیب می‌توان گفت که امروز افزایش تقاضا برای مصرف آب و مدیریت ضعیف منابع آب، موجب تنش بر سر استفاده از منابع آب هم در درون کشورها و هم در روابط بین کشورها را فراهم کرده و این موضوع درمورد رودخانه‌های بین‌المللی و منابع آب مشترک در یک منطقه مشهود است. وقتی به موضوع آب و سیاست کلان‌تر نگاه کنیم متوجه ترکیبی تازه و نزدیک به ژئوپولتیک با‌ عنوان «هیدروپلیتیک» می‌شویم؛ ترکیبی که از همسایگی دو واژه آب و سیاست ساخته می‌شود و دلالت بر ‌نقش‌آفرینی منابع آب بر روابط سیاسی کشورها دارد. با نگاهی به آنچه گفته شد و پس از تحرکات منطقه‌یی ترکمن‌ها در زمینه برداشت آب سفره‌های زیرزمینی ایران - هر چند محدود و به صورت محلی- مسوولان در حوزه‌های کشاورزی و نیرو و در صورت نیاز در وزارت امور خارجه باید به این مساله نیم نگاهی داشته باشند.

سد دوستی ایران و ترکمنستان

این نوع رفتار محلی ترکمن‌ها در حالی گزارش شده است که این دو کشور در سابقه خود همکاری‌های مشترکی برای ایجاد سد دوستی روی رودخانه هریرود به دلیل استفاده مشترک از منابع آبی را نیز دارند.

سد دوستی در مرز ایران و ترکمنستان و روی رودخانه مرزی هریرود در ۷۵ کیلومتری شهرستان سرخس در شمال شرق خراسان رضوی احداث شد. این سد از نوع خاکی با هسته‌رسی است که در سال ۸۴ با حضور رو سای جمهور دو کشور افتتاح شد. هر چند در زمان احداث سد قرار بود که سد دوستی نماد دوستی هر دو کشور ایران و ترکمنستان شود و از قبال آن یک صد میلیون متر مکعب از آب آشامیدنی مشهد تامین شود اما از سوی دیگر و با توجه به اینکه این سد روی روخانه هریرود که از ولایت غور افغانستان نشات می‌گرفت، بسته شده بود درچند ماه خبر‌هایی از خشک شدن این سد از سوی وزیر نیروی وقت منتشر شد. به گفته برخی کارشناسان، ایجاد سد سلما در افغانستان بر دهانه هریرود می‌تواند یکی از دلایل خشک شدن یا کم‌آبی سد دوستی ایران و ترکمنستان باشد. سد سلما که در افغانستان به پروژه بند سلما معروف است، بزرگ‌ترین برنامه زیربنایی تاریخ افغانستان است که در زمان حکومت سردار محمد داوودخان، نخستین رییس‌جمهور افغانستان طرح‌ریزی شد و کار مقدماتی آن در همان زمان آغاز و ساخت آن تا ۲۵ درصد تکمیل شد اما وقوع جنگ‌های خونین در این کشور موجب توقف ساخت سد در سال ۱۳۵۷ شد. پس از سقوط طالبان، دولت افغانستان احداث سد سلما را نخستین برنامه سازندگی‌اش عنوان کرد. این سد در ۱۷۰ کیلومتری شمال شرق هرات و در مسیر هریرود واقع شده است. با تکمیل این سد بیش از ۴۲ مگاوات برق مورد نیاز هرات و ولایات همجوار آن تامین و بیش از ۲۰۰ هزار جریب زمین از مسیر هریرود تا مرز ایران در منطقه ذوالفقار آبیاری خواهد شد.

برخی دیگر ازکارشناسان نیز کم‌آبی سد دوستی را ناشی از خشکسالی‌های پی در پی در منطقه و به خصوص در بلندی‌های افغانستان می‌دانند.

در مجموع سابقه همکاری هر دو دولت ایران و ترکمنستان در زمینه آب نشان‌دهنده این است که هر دو کشور بیم و امید‌هایی نسبت به مساله مهم آب در منطقه دارند.

بیم و امید‌هایی که از یک سو می‌تواند به جلب سرمایه‌گذاری و همکاری در زمینه‌‌های مشترک مانند احداث سد دوستی شود یا از سوی دیگر به انتشار خبر‌های نگران‌کننده‌یی مانند سرقت آب سفره‌های زیر‌زمینی ایران منجر شود. به هر حال کم بودن بارش‌ها در کشور، نبود زیرساخت‌های آبیاری که ۹۰ درصد آب را به هدر می‌دهد و نیز فقدان مدیریت برای کنترل آب‌های زیرزمینی و روان آب‌ها در مرزهای مشترک باعث فشار روزافزون به کشاورزان شده است.

ادامه این وضعیت، تولید را تحت فشار قرار می‌دهد، امنیت غذایی را با خطر مواجه می‌کند و سفره مردم را کوچک‌تر خواهد کرد. در نهایت با توجه به اینکه حفظ منافع ملی هر کشور در مرحله اول وظیفه مسوولان همان کشور است جا دارد که درباره آنچه در مرز ایران و ترکمنستان در حال روی دادن است تفحص شود و در صورت خطای مسوولان کشور همسایه – حتی مسوولان محلی- به صورت جدی توسط مسوولان چاره‌اندیشی شود.

فریبا پژوه